5-tema. XX asirdin aqiri ham XXI asirdin basinagi qaraqalpaq dramaturgiyasi Jobasi

5-tema. XX asirdin aqiri ham XXI asirdin basinagi qaraqalpaq
dramaturgiyasi
Jobasi:

1. 
   Hazirgi dramaliq shigarmalarga uliwma sholiw.
   
2. 
   Hazirgi dramaturgiya ham onin rawajlani barisi haqqinda.
   
3. 
   Hazirgi dawirde baspada jariyalangan dramalardin ideyaliq-tematikaliq, janrliq, formaliq rawajlaniw ozgeshelikleri.
   

Tayanish sozler: dramaturgiya, tragediya, komediya, drama, tragikomediya, melodrama, baspasoz ham drama.

1. 
   Hazirgi dramaliq shigarmalarga uliwma sholiw
   

Hazirgi adebiyattagi dramaturgiyanin rawajlaniwinda da janasha burilislardin juzege kelgenligi hammemizge malim. Hazirgi dramaturgiyanin basli tematikasi da bugingi jamiyetimizde bolip atirgan basli refomalardi oz saxnasinda korsete biliwi ham oni adamlardin oylawina tasir ettiriw basli waziypa bolip tur, sebebi, Respublikamizda hazirgi qalip baratirgan basli problemalar dramaturgiyada da mawasali ham mawasasiz (antogonichno) konfliktler arqali gana iske asiwi shart. Sebebi pyesada, konflikt shigamanin, ondagi obrazlardin birden bir jani, avtordin ideyasin gures arqali ashatugin basli faktor. Sonliqtam, garezsizlik dawirinde adebiyatimiz janrliq kopturlilikti payda etip, qaraqalpaq jaziwshilari ozlerinin oy- pikirin har turli formada beriwge ham ideyaliq-mazmuni jaginan tarbiyaliq ahmiyetke iye shigarmalar jaratiwga umtilmaqta.
Garezsizlik dawirinde qaraqalpaq dramaturgiyasi da rawajlaniwga iye boldi. Bul jillari Q.Matmuratovtin «Bir uyde eki omir», «Akeli jetimler», «Omirbek ham tazsha», «Aq tekesh ham kok tekesh», A.Otaliyevtin «Ernazar Alakoz», «Amir Temurdin bir kuni», «Sultan Jaleletdin», Sh.Seytovtin «Xalqabad romani tiykarinda jazilgan «Qutli jol» pyesasi (qayta islegen Q.Matmuratov), «Sharyar» dastani tiykarinda jazilgan «Shariyar» pyesasi (Q.Matmuratov), M.Nizanovtin «Eki dunyanin aweresi», K.Raxmanovtin «Tagdir soqqisi», B.Baymurzaevtin «Baddiwa», «Palektin gardishi», A.Oteniyazovanin «Jigittin igbalin bersin», «Muhabbat ham gazep», «Umit ushqini», «Jumbagi kop dunya bul», S.Jumagulovtin «Ekstrasens», «Kuewindi berip tur», «Adamlar qalay buzilgan», «Bultli kunler» pyesalari jazildi. Bul pyesalar saxnalastirilip tamashagoylerdin nazerine usinildi.
«Bir uyde eki omir» pyesasi dramaliq janrda jazilgan. Onda apiwayi bir uydin omiri arqali turmistin dramaliq tarepi aship beriledi. Bir uydin eki kelini eki qiyli minezdegi, eki qiyli dunya tusinigindegi kelin. Olardin ata-analari da sonday. Shigarmadagi tiykargi konflikt te shanaraq agzalari arasindagi tartisqa qurilgan.
Qullasi, bul shigarma hazirgi dawir temasinan alip jazilgan bolip, onda milliy mentalitet problemasi, milliy urp-adet, dasturlerge sadiqliq maseleleri basli oringa qoyiladi.
«Omirbek ham tazsha» komediyasi da tabisqa iye boldi. Onda Omirbektin tapqirligi, sozge sheshenligi, barqulla kewilli juriwi ogan degen suyispenshilikti oyatadi. Omirbek qaraqalpaqlardin milliy qaharmani. Onin atina baylanisli juda kop sanli anekdotlar bar. Omirbek aytipti degen ushirma sozler xaliq arasinda tolip atir. Burin da I.Yusupov tarepinen jazilgan «Omirbek laqqi» komediyasi uzaq jillar dawaminda qaraqalpaq saxnasinda qoyilgan edi. Q.Matmuratovtin komediyasi da ulken tabisqa iye boldi. Omirbektin Tawasar bay menen basekige tusiwi ham onda jenip shigiwi bir neshe kulkili epizodlar arqali beriledi. Pyesada Qulimbet qazi, Tazsha, Labaq, Tawasar baydin kempiri obrazlari satli shiqqan. M.Nizanovtin «Eki dunyanin aweresi» pyesasi da komediya janrinda jazil2an. Onda buringi sklad basligi o dunyaga bargannan keyin de gunasi kop bolgannan keyin kop sorawga tutiladi. Qullasi, ol o dunyanin da, bul dunyanin da aweresine aylanadi.
Bul dawirde jazilgan dramaliq shigarmalardin ishinde A.Otaliyevtin «Ernazar Alakoz» dramasin en satli jazilgan saxnaliq shigarmalardin qatarina kirgiziwge boladi. Shigarmanin tiykari X1X asir qaraqalpaqlardin omirinen alip jazilgan. Usi dawirdegi milliy qaharman Ernazar Alakoz pyesa orayinda turadi. Pyesadagi waqiyalardin tariyxiy shinliqqa quriliwi, onda qatnasiwshi personajlardin da tariyxta boliwi, olardin hareketlerinin isenimli shigiwi bul shigarmaga tabis alip keldi. Usi avtordin «Amir Temurdin bir kuni», «Sultan Jaleletdin» atli pyesalari da tariyxiy shaxslardin omirinen alip jaziliwi menen bahali.
Sonday-aq, bul dawirde bir qatar basqa xaliqlardin adebiyatinan da dramaliq shigarmalar qaraqalpaq tiline awdarildi. Maselen, Ozbekstan qaharmani A.Aripovtin «Sahip qiran» pyesasi, qazaq dramaturgleri S.Balgabaevtin «Bizler de ashiq bolganbiz», «En suliw kelinshek», «Muhabbatsiz asir», K.Jetpisbaevtin «Bul qanday toy», B.Jurtovtin «Qayinene qilwasi», K. Suyinishovtin «Kempir-garrinin erkesi», azerbayjan dramaturgi G.Xugaevtin «Qatinimdi qaytip ber», ozbek dramaturgi Bagdasarovtin «Jigilganga judiriq», turkmen dramaturgi N.Gullaevtin «Keyipli kelin», qirgiz dramaturgi N.Zakiyevtin «Ake tagdiri», tajik dramaturgi M.Baxtiydin «Mekteptegi muhabbat» pyesalarin atap otiwge boladi. Bul shigarmalar qaraqalpaq teatrinin repertuarin keneytiw menen birge qaraqalpaq dramaturgiyasin da bayitti.
Uliwmalastirip aytqanda, garezsizlik dawirinde qaraqalpaq dramaturgiyasi usinday ozinsheliklerge iye boldi. Ol adebiyattin basqa turlerine salistirganda azzi rawajlandi. Bul dawirde kobirek komediya janrina itibar berildi. Asirese, jenil kulki tuwdiratugin har qiyli tamashalar teatrda kobirek saxnalastirildi. Drama janrinda shigarmalar dim az jazildi. Al tragediya janri bolsa uliwma itibardan shette qaldi.

2. 
   Hazirgi dramaturgiya ham onin rawajlani barisi haqqinda
   

Garezsizlik dawirindegi qaraqalpaq pyesalarinin janrliq ozgeshelikleri ham ideyaliq-tematikaliq bagdarlari har qiyli. Maselen, Q.Matmuratovtin «Bir uyde eki omir», A.Otaliyevtin «Ernazar Alakoz»pyesasi A.Otaliyevtin «Ernazar Alakoz» pyesasi drama janrinda jazilsa, Q.Matmuratovtin «Omirbek ham tazsha», S.Jumagulovtin «Ekstrasens», «KUewindi berip tur» h.t.b. pyesalari komediya janrina tiyisli.
A.Otaliyevtin «Ernazar Alakoz», «Amir Temurdin bir kuni», «Sultan Jaleletdin» atli pyesalari tariyxiy shaxslardin omirinen alip jaziliwi menen de bahali.
Garezsizlik dawirinde adebiyatimiz janrliq kopturlilikti payda etip, qaraqalpaq jaziwshilari ozlerinin oy-pikirin har turli formada beriwge ham ideya-mazmuni jaginan tarbiyaliq ahmiyetke iye shigarmalar jaratiwga umtilmaqta.
Garezsizlik dawirinde qaraqalpaq dramaturgiyasi da rawajlaniwga iye boldi. Bul jillari Q.Matmuratovtin «Bir uyde eki omir», «Akeli jetimler», «Omirbek ham tazsha», «Aq tekesh ham kok tekesh», A.Otaliyevtin «Ernazar Alakoz», «Amir Temurdin bir kuni», «Sultan Jaleletdin», Sh.Seytovtin «Xalqabad» romani tiykarinda jazilgan «Qutli jol» pyesasi (qayta islegen Q.Matmuratov), «Shariyar» dastani tiykarinda jazilgan «Shariyar» pyesasi (Q.Matmuratov), M.Nizanovtin «Eki dunyanin aweresi», K.Raxmanovtin «Tagdir soqqisi», B.Baymurzaevtin «Baddiwa», «Palektin gardishi», A.Oteniyazovanin «Jigittin igbalin bersin», «Muhabbat ham gazep», «Umit ushqini», «Jumbagi kop dunya bul», S.Jumagulovtin «Ekstrasens», «Kuewindi berip tur», «Adamlar qalay buzilgan», «Bultli kunler» pyesalari jazildi.
Sonday-aq, bul dawirde bir qatar basqa xaliqlardin adebiyatinan da dramaliq shigarmalar qaraqalpaq tiline awdarildi. Maselen, Ozbekstan qaharmani A.Aripovtin «Sahipqiran» pyesasi, qazaq dramaturgleri S.Balgabaevtin «Bizler de ashiq bolganbiz», «En suliw kelinshek», «Muhabbatsiz asir», K.Jetpisbaevtin «Bul qanday toy», B.Jurtovtin «Qayinene qilwasi», K. Suyinishovtin «Kempir-garrinin erkesi», azerbayjan dramaturgi G.Xugaevtin «Qatinimdi qaytip ber», ozbek dramaturgi Bagdasarovtin «Jigilganga judiriq», turkmen dramaturgi N.Gullaevtin «Keyipli kelin», qirgiz dramaturgi N.Zakiyevtin «Ake tagdiri», tajik dramaturgi M.Baxtiydin «Mekteptegi muhabbat» pyesalarin atap otiwge boladi. Bul shigarmalar qaraqalpaq teatrinin repertuarin keneytiw menen birge qaraqalpaq dramaturgiyasin da bayitti.

3. 
   Hazirgi dawirde baspada jariyalangan dramalardin ideyaliq-tematikaliq,
   janrliq, formaliq rawajlaniw ozgeshelikleri
   

«Amiwdarya» jurnalinm 1991-jildan 2018-jilga deyingi sanlarinda shet el klassik jaziwshi-dramaturglerinen U.Shekspirdin «Osh arwagi», «Otello», «Romeo-Julyetta», V.Gyotenin «Faust», Mustay Karimnin «Ay tutilgan tunde» awdarma dramalari jariyalandi. Jergilikli jaziwshi-dramaturglerimizden A.Baltamuratovtin «Daslepki arman», N.Toreshovanin «Gulzada», A.Oteniyazovanin «Jumbagi kop dunya bul ...», P.Aytmuratovtin «Jipek joli», S.Jumagulovtin «Ata makan», P.Otemuratovtrn «Jeti atandi bil», A.Abdievdin “Garn” (soninan «Dayili-jiyenler» degen atamada), M.Nizanovtin
«Ziywar»,«Berdaq», Q.Matmuratovtin «Omirbek ham Tazsha»,
G.Matyaqubovanin «Qatarda narin bolsa», S.Uzaqbaevtin «Tagdirles», K.Karimovtin «Ayazbiydin sharigi», K.Allambergenovtin «Amir Temir ham Er Edige (Ulli atlanis)», «Qiriq qiz (U’mit sholpani)» siyaqli jami 15 atamada dramaliq shigarmalar baspadan shiqti.
«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasinda 1991-jildan 2018-jilga deyin S.Jumaevtin “Pay ketip qalganin ayt-sa!...” (qiyaliy intermediya), A.Sultanovtin “Elim degen er edi...” (A.Dosnazarovqa arnalgan film), A.Otalievtin “Amir Temirdin bir kuni”, Z.Abdiqadirovtin “Bay qaynaga (intermediya)”, T.Qayipbergenovtin “Sahra bulbili”, “Aydos baba (Min tillaga bahalangan gelle)”, A.Utalievtin “Sultan Jaleladdin”. III kartinadan uzindi, B.Karamatdinovanin “Garri qizdin baxti”, J.Abdimuratovtin “Tas bolmasa”, «Shugillar baxti» siyaqli 2 intermediya, 7 dramaliq shigarmalar basilip shiqqan.
Al, «Qaraqalpaq adebiyati» gazetasi sholkemlestirilgen jildan berli (2011-j) bir drama “Dikaya Utka” angliya jaziwshisi Genrik ibsenge tiyisli, jergilikli dramaturglerimizden K.Allambergenovtin “Amir Temir ham Er Edige (Ulli atlanis)”, A.Sultanovtin “Nahaqtan togilgen qan” siyaqli 2 dramaliq shigarma baspadan shiqqan.
Belgilep otilgen dawirden baslap buginge deyin oz aldina kitap turinde T.Allanazarovtin «Aydos baba» (Nokis: Qaraqalpaqstan, 1992), A.Utalievtin «Ernazar Alakoz» (Nokis: Qarakalpaqstan, 1997), «Monke biy» (Aqtobe: Nobel, 2006), M.Nizanovtin “Kulme magan” (Nokis, “Bilim”, 2007), P.Aytmuratovtin «Talapliga nur jawar» (Nokis: Bilim, 2014), K.Allambergenovtin «Amir Temir ham Er Edige (Ulli atlanis)» (Nokis: Qaraqalpaqstan, 2017) t.b. dramalari basilip shiqti.
1991-jildan 2018-jilga deyin 30 ga shamalas dramaliq shigarmalar baspadan shiqqan. Bul shigarmalardin janrliq ozgesheligi, tematikaliq bagdarlari, korkemlik darejesi turlishe. Al, dramanin omiri saxnada dawam etiwi ushin ol jamiyet talabina say, urp-adet dasturlerimizdi ozinde jamlegen, zamanimiz qaharmani obrazin toliq aship beretugin, otken tariyximizdi, hazirgi turmisimizdi keleshek awladqa ulgi etip korsete alatuginday boliwi kerek.
Biz sanap otken 30 dramaliq shigarmanin tek ushewi gana saxna juzin korgen. (A.Utalievtin “Ernazar Alakoz”, Q.Matmuratovtin “Omirbek ham Tazsha”, P.Aytmuratovtin “Talapliga nur jawar”) Dramaliq shigarmalardin «tutiniwshisi» teatr bolganliqtan, olardin janrliq qasiyetleri, jetiskenlikleri saxna onerinin talaplari ozgeshelikleri menen belgilenedi. Pyesalardin jaziliwi, baspada shigiwi bul jumistin ele yarimi. Dramanin korkem til menen jaratilgan obrazlari saxnada oyin menen korsetilse gana toliq obraz darejesine koteriledi. Demek, dramaliq shigarmalardin haqiyqiy omiri saxnada dawam etedi¹ .
Hazirgi zaman adaminin obrazin jaratiwda syujeti hazirgi fermerlerdin turmisinan alingan P.Aytmuratovtin «Talapliga nur jawar» pyesasi doretildi. Sonday -aq, bul dawir dramaturgiyasi tek turmisliq, ondirislik temalardi sawlelendiriw menen sheklenip qalmastan patriotliq sezimlerdi oyatatugin shigarmalari menen de ozgeshelenedi. Olardan K.Allambergenovtin «Amir Temir ham Er Edige (Ulli atlanis)», «Qiriq qiz (U’mit sholpani)» muzikali dramalarinda watanga bolgan suyispenshilik, oni sirtqi ham ishki jawlardan qorgawdagi martlik, qaraqalpaq qizlarinin el qorgawdagi batirligi, shidamliligi siyaqli patriotliq sezimler sawlelengen.
“Adette, dramaliq shigarmanin salmagi saxna tarezisi menen olshenedi. Joqarida atalgan shigarma ele saxnada qoyilgan joq, biraq ol jaqinda oz aldina kitap bolip shiqti. («Amir Temir ham Er Edige. (Ulli atlanis)» Nokis, «Bilim» baspasi, 2017-jil). Jana shigarma sipatinda bir neshe madeniy ham bilim beriw orinlarinda prezentatsiyasi (jana shigarmani kitap oqiwshilarga tanistiriw maresimi) bolip otti. Shigarma adebiy janaliq sipatinda jilli qabillandi. Usi jagdayga baylanisli saxnada qoyilmasa da, bul dramani jana adebiy shigarma retinde tallaw ham pikirlew aytiw mumkinshiligi bar.
«... xaliq dastanlarinin kitabiylasiwi yamasa adebiylesiwi - bul da qiziqli korkem tajiriybe. Bunin ushin misal izlep uzaqlar ketpey-aq tek ozimizdin adebiyattagi tajriybelerdi korsetip otiwdin ozi jetkilikli. Qaraqalpaq adebiyatinda bunday korkem dasturge tiykar salgan N. Dawqaraev boldi. Onin «Alpamis» muzikali dramasi (1941) xaliq dastanlarin adebiylestiriwdin ham saxnalastiriwdin baslamasi boldi. Bunnan son A. Begimov, T.Allanazarovlardin «Garip ashiq» muikali dramasi (1955), A.Shamuratov, I.Yusupovlardin «Qiriq qiz» muzikali dramasi (1965), Q. Matmurtovtin «Sharyar» dramasi (1992), K. Raxmanovtin jaqinda gana saxnalastirilgan (2017-jil, mart) «Edige» muzikali dramasi bul korkem joldin dawami boldi².
K.Allambergenovtin «Amir Temir ham Er Edige (Ulli atlanis)» dramasi kompoziciyaliq jaqtan 3akt, 7 kartina ham bir neshe korinislerden ibarat. Drama janrliq jaqtan avtor tarepinen tariyxiy-muzikali drama dep belgilengen.
Dramanin basli temasi Altin Orda hukimdari Toxtamisqa qarsi qaraqalpaq xalqinin suyikli batiri Edige ham Samarqand hukimdari Amir Temirler ortasindagi shiyelenisken awir siyasiy-tariyxiy qatnaslar bolip tabiladi.
Drama baslanbastan burin saxnada qil qobizin tartip otirgan Soppasli Sipira Jiraw korinedi. Jiraw tap dastanlardi baslagan waqittagiday tamashagoylerge waqiya bolip otetugin orin, onin personajlarin tanistiradi.
« ... Ulli atlanis» dramasinin avtori, soz joq, hazirgi zaman oqiwshisinm bilim darejesine, kitap oqiw tajiriybesine kobirek suyengen ham bul jagday ogan tariyxiy waqiyalarga, tariyxiy shaxslarga toli dawirdi kolemi qisqa dramaga siydiriwga imkaniyat bergen.
Qatnasiwshilardin ishki dunyasin asha alatugin, olardin emotsional- psixologiyaliq halatlarin, dramatizmge toli jagdaylarin korkem bere alatugin ariyalar usi dramanin kornekli orinlarinan, dep esaplawga boladi».
Albette, bul jerde avtordin jekke jaziwshiliq uqibi, sheberligi kozge tusedi. Dramada Edige menen Toqamis xannin arasindagi konflikttin tariyxiy sebepleri Edigenin monolog-ariyasinda korkem berilgen:
Edildeyin elimnen,
Jayiqtayin jerimnen
Ketpegende netermen?
Xosh qal endi, osken el.
Quyin-jeldey esken el,
Xanlar koksin tesken el, Tumli-tusqa koshken el, Xosh qal endi, osken jer, Bir qararga keleyin, Igbalimnan koreyin, Temirge qol bereyin, Shuw janiwar, tulparim.
Sonin menen birge dramadagi geypara ariyalar usi janrdin talaplari darejesine koterile almagan. Olar ayirim orinlarda qosiq penen berilgen informatsiyaga uqsap ketedi. Onin ustine avtor tarepinen oylap tabilgan «ariya-duet», «ariyatrio» degen gumanli terminlaer qollanilgan. Muzika terminologiyasida ariya tek bir dawis penen atqaratugin qosiqti, duet eki dawis qosilip aytatugin bir qosiqti, trio ush dawis qosilip aytatugin bir qosiqti anlatadi. K.Allambergenovtin dramasinda ariya- duet degen rubrika astinda Amir Temir menen Edigenin, Amir Temir ham Saray Mulk xanimnin aytqan qosiq tekstleri, ariyatrio degen rubrika astinda Nuratdin, Edige, Amir Temirdin aytqan qosiq tekstleri dasme-das aytis, dialog formasinda berilgen. Demek, bular duet, trio degen muzikaliq tusiniklerge saykes kelmeydi.
Joqarida eslep otilgendey, dramaliq shigarma saxnada korsetiw ushin jaziladi, onin haqiyqiy omiri de, tabisi da saxna arqali malim boladi. Bul dramaturg- jaziwshilardan saxna onerinen xabarli boliwin talap etedi. K.Allambergenovtin dramasin oqiganda saxna shartliliklerin esapqa alganligi seziledi. Saxnaliq shigarma talaplarinin biri - bul mumkin bolganinsha tamashagoyge korinis beriw. Har qiyli korinisler, qatnasiwshilardin dialoglari, is-hareketleri, qiymil-qozgalislari arqali obrazlar jaratiw ham usi obrazlar arqali avtorliq ideyani sawlelendiriw- dramaturgiyanin tiykargi janrliq talaplarinan. Bul talaplar K.Allambergenovtin «...Ulli atlans» dramasinda, meninshe, tiyisli darejede orinlangan. Basli qatnasiwshilar Amir Temir, Edige, Toqtamis xan obrazlari usi talaplarga say jasalgan³.
Garezsizlik dawiri dramaturgiyasinda XIX asir ataqli qaraqalpaq biyi Aydos baba obrazin janasha suwretlegen dramaliq shigarmalar payda boldi. Olar T.Allanazarovtin «Aydos baba», ekinshisi T.Qayipbergenovtin «Aydos baba (Min tillaga bahalangan gelle)» tariyxiy tragediyalari. Bul eki tragediya da T.Qayipbergenovtin «Baxitsizlar» romani tiykarinda doretilgen.
Dramanin teoriyaliq tiykarlarina qarasaq, bul janrdagi shigarmalar saxna ushin jaratilatugin bolganliqtan, kolemi 45-50 bet, uliwma eki-eki yarim saat ishinde waqiyalar aship beriliwi kerek. Al, bizin izertlep otirgan shigarmalarimiz T.Allanazarovtin “Aydos baba”⁴ tragediyasi 68 bet, T.Qayipbergenovtin “Aydos baba (Min tillaga bahalangan gelle)”⁵ tragediyasi 70 bet koleminde jazilgan. T.Allanazarov remarkalardan kobirek paydalangan orinlar da barshiliq, biraq saxnani janlandariwshi dialoglari qisqa, aniq, tujirimli etip suwretlengen.
Bunday sipatlarga iye shigarma doretiwde T.Allanazarovtin saxnaliq tajiriybesi, bilimi jetkilikli. Kop gana ulli dramaturgler teatr menen baylanisli bolgan. Misali, dunya dramaturgiyasinin klassigi Vilyam Shekspir teatrda ak£r ham rejissyor bolip islegen. Al, T.Allanazarovtin teatrda rejissyor bolip islewi, pyesa jaziwda teatr qanigelerinen maslahatler alip turgani onin pyesalarinin satli bolip shigiwin tamiyinlegen. Al, T.Qayipbergenovtin tragediyasinda bolsa remarkalar qisqa sozler jardeminde saxna ushin qolayli etip berilgen, biraq dialoglari uzaqqa sozilip ketedi. Bul tamashagoylerde bolip atirgan waqiyaga shubalanqi, tusinbewshilik payda etedi.
A.Utalievtin «Ernazar Alakoz» tragediyasinin (Utaliev A. Ernazar Alakoz. -Nokis: “Qaraqalpaqstan”. 1997).
Tragediyanin kompoziciyaliq qurilisi prolog, epiloglar menen birge eki akt (avtor oni «bolim» dep korsetken, biz oni xaliqaraliq termin menen «akt» dep atagandi maqul kordik), bir neshe perdelerden ibarat. Birinshi aktte Ernazar biydin eline Xan elshilerinin kelip ketiwi waqiyalarin soz etedi. Ekinshi aktte waqiyalar Xiywa xaninin xaliqqa jagdaysiz siyasatina qarsi gureske shiqqan xaliq batiri Ernazar biydin olimi ham onin tarepdarlarinin jenilisi menen juwmaqlanadi. Shigarmada tariyxiy kolorit penen qaharmanliq pafos qarisip (sintezlenip) ketken. Usinday janrliq sipatlarina tiykarlanip bul shigarmani tariyxiy-qaharmanliq tragediya dep atagandi maqul kordik⁶.
Jane de, jurnaldin usi saninda jariyalangan G.Matyaqubovanin «Qatarda narin bolsa» atamasindagi 4 aktli, bir neshe korinisli poetikaliq dramasi. Dramanin prolog boliminde «Belgili alim, shayir ham mamleketlik gayratker Nawriz Japaqovtin jarqin esteligine bagishlayman. Avtor» dep baslanadi. Demek, bul dramanin usi bolimi arqali dramadagi shayir, soninan mamlekelik isker lawazimindagi personajdin haqiyqiy ismi belgili boladi. Drama 12 personaj ham massovkadagi apiwayi puqaralar, partiya sholkemi xizmetkerleri, ishki isler bolimi baqlawshilari ham jaslar jardeminde ashiladi.
Dramanin tiykargi ideyasi 1938-jildan «Qizil Qaraqalpaqstan» gazetasinin sekretari, soninan bolim basligi lawaziminda islegen shayir, jaziwshi, mamleketlik isker N.Japaqovtin 1938-jildan 1967-jillarga deyingi yagniy 20-25jaslarinan 45- 50jaslarinda ilim doktori ilimiy darejesin alganga deyingi omiri ham doretiwshiligin suwretlew arqali berilgen. Dramada shayirdin xarakteri, psixologiyasi onin monologlari, adamlar menen qarim-qatnasi, Ekinshi dunya juzilik uris dawirinde front artinda xizmettegilerge bolgan qarim-qatnasi jardeminde ashiladi. Onin Leninge, Stalinge qarsi shigiwshi sipatinda ayiplawlar menen qamalip ketken waqti suwretlenedi⁷.
Keyingi shigarma S.Uzaqbaevtin «Tagdirles»⁸ dramasi. Bul drama ele saxna juzin kormedi. Kompoziciyaliq jaqtan 2 perde, koplegen korinislerden ibarat. Syujet Arislan ham Orazgullerdin atirapinda bolip otedi. Dramada waqiyalar alle qashan bolip ketken. Drama qaharmani Arislan Nokis-Taxtakopir jonelisi boyinsha taksis bolip isleydi. Jol uzaq bolganliqtan, jol-jonekey jolawshi Orazgul menen sawbetlesip baradi. Dramani oqip otirsaq, kobirek, bul teatr ushin emes, al teleekran ushin islengen qisqa metrajli «Atalar sozi»nde beriletugin turmis waqiyalarina uqsap ketedi.
Sebebi, dramada waqiyalardin burin bolip otip, joldagi tagdirleslerdin sawbeti arqali ashiliwi, waqiyalardin qisqa bayanlaniwi, epizod bolip otetugin orinnin tez- tez ozgerip turiwi siyaqli tareplerin esapqa alsaq, bul shigarmani «Atalar sozi» korsetiwinde ekranlastirilsa maqsetke muwapiq boladi.
M.Nizanovti ken jamiyetshilik yumor-satiraliq gurrinleri, povestleri arqali sheber yumorist ham satirik jaziwshi sipatinda jaqsi taniydi. Onin satirik jaziwshi sipatinda talantinin jane bir qiri komediyalari ham intermediyalari arqali korinedi. Drama izertlewshisi H.Abdusamatov «... satira - komediyanin joqari basqishi» dep korsetedi. Sonliqtan, M.Nizanovtin satiraliq ham yumorliq suwretlew sheberligin onin komediyalari ham intermediyalari arqali uyreniw qaraqalpaq adebiyattaniw ilimindegi aktual maselelerdin biri.
M.Nizanovtin «Eki dunyanin aweresi» komediyasi haqqinda J.Esenov ham K.Qurambaevlardin «Berdaq atindagi siyliqqa usinis etilgen shigarmalardi dodalaymiz» rubrikasi astinda jariyalangan eki sin maqalasi kirgizilip, sholiw jasaldi. Maselen, J.Esenovtin «Toyimsiz insapsizlardi qaralagan komediya» atamasinda «Qaraqalpaqstan jaslari» gazetasinin 1998-jil 5-noyabr saninda jariyalangan maqalasi, kobirek, komediyanin adebiy teksti tiykarinda sin pikirler bildiriledi.
K.Qurambaevtin «Zamanagoy komediya» atamasinda «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasinin 1998-jil 21-noyabr saninda jariyalangan maqalasinda, kobirek, komediyanin M.Islamqulov penen sheriklik avtorliqta, Marat Azimovtin rejissyorliginda Tashkenttegi Hamza teatrinda (1994) qoyilip, Ozbekstan televideniesinen bir neshe marte alip berilgen ozbekshe varianti tiykarinda, ayirim orinlarda adebiy materiallar tiykarinda sin kozqaraslar beriledi.
Jaziwshi dramaturgiyasindagi ideyaliq-tematikaliq izlenislerge arnalip, onda avtordin «Kulme magan» (2007) dramaliq toplamina kirgizilgen 4 komediya ham 3 intermediyasi mazmuni jaginan tallandi. Dramaturg jamiyettegi negativ qubilislardi, maselen, sutxorliq, toyimsizliq, dunyaparazliq, alimsaqliq, byurokratliq, paraxorliq, jagimpazliq, buzaqishiliq, miyrimsizlik h.b. siyaqli illetlerdi otkir satiraliq planda suwretlegenligin «Eki dunyanin aweresi», «Pazne», «Kulme magan» komediyalarinin analizi misalinda aship berse, al turmistagi ayirim adamlardin oz isine biyparwaligi, nemquraydiligi hazil formasinda «Eki qabat erkek» fars-komediyasinda suwretlengenin koremiz.
Asirese, jaziwshinrn dramaturgiyada, sonin ishinde komediyashiliqta erisken tagi bir tabisi onin «Kulme magan» shigarmasi bolip tabiladi. Pyesa 2005-jili doretilip ham saxnalastirilip, 2007-jili usi atamadagi toplamina kirgizildi. Avtor toplamnin atin da usi shigarmasinin atamasi menen ataydi. Sebebi, bul pyesasinda dramaturg giperbolizaciyani ele de kusheytip, hazirgi kunde adamzat jamiyetinde juz berip atirgan unamsiz qubilislarga, turpayi is-hareketlerge Jolli ham Saqqulaq degen iytlerdin tilinen baha beredi.
Dramaturg fars-komediya janrinda «Eki qabat erkek» komediyasi arqali hazil- dalkek mazmunindagi shigarmani doretken. Pyesada qaraqalpaqlardagi baldiz- jezde hazili arqali kulkili waqiyalar qiziqli etip suwretlengen. Garezsizlik dawirinde qaraqalpaq komediyalarin izertlewshi R.Matmuratova bul shigarmani qaraqalpaq dramaturgiyasina Evropa adebiyatinan kirip kelgen, jenil kulkige, hazilge qurilgan fars-komediya janrindagi doretpe dep ataydi⁹. Sebebi, onda emlewxanada oz baldizin tanimay qalgani ushin bas qaharman Omirbaydin analizin ozinin analizi menen almastirip qoyip, oni kulkili situaciyaga salgan sanitarka, yagniy eki qabat Qizlarguldin hazili tiykarinda shigarma konflikti shiyelenisedi, rawajlanadi ham oz sheshimin tabadi.
Sonday-aq, toplamdagi ush intermediyanin ekewi otkir satiraliq planda, al birewi jenil hazil turinde suwretlengen. Maselen, «Qassapshiga et qaygi», «Jabisqaq» intermediyalarinda turmistagi unamsiz qubilislar, jagimsiz illetler jerkenishli suwretlenedi. Birinshisinde Seytim degen garrinin jagdayi juda awir bolmasa da «janazana tayarliq kore berin» dep unamsiz is-hareketlerdi islegen mollanin insapsizligi suwretlense, ekinshisinde «professional» arzagoydin obrazi satiraliq usil menen sheber ham satli ashiladi. Al, televidenie arqali bir neshe marte tamashalanip kiyatirgan «Kempirler» intermediyasi jenil hazilge qurilgan.
«Intermediya (Latinsha - intermediug - eki narse araliginda degendi anlatadi). Komediyaliq qasiyetke iye shagin gana pyesa. Intermediya Batis Evropa adebiyatinda XV asirde payda bolip, ulken kolemli pyesalardin yamasa operalardin araligindagi tanepislerde saxnada korsetilgen. Intermediya tanepiste jana saxna duzetkenshe tamashagoylerdi zeriktirmew ushin xizmet etken. Intermediyalar hazirde ulken oyin-zawiqlarda, koncertlerde korsetiledi». Sonliqtan, intermediyanin kolemi onsha ulken bolmaydi. Maselen, dramaturgtin «Qassapshiga et qaygi», «Jabisqaq», «Kempirler» dep atalgan intermediyalarinin kolemi 2 betten aspaydi. Ush shigarma da eki adamnin dialogina qurilgan.
Intermediyalardin ekewi otkir satiraliq planda, al birewi jenil hazil turinde suwretlengen. Maselen, «Qassapshiga et qaygi», «Jabisqaq» intermediyalarinda turmistagi unamsiz qubilislar, jagimsiz illetler jerkenishli suwretlenedi. Birinshisinde mollanin insapsizligi suwretlense, ekinshisinde «professional» arzagoydin obrazi satli ashiladi. Al, televidenie arqali bir neshe marte tamashalanip kiyatirgan «Kempirler» intermediyasi jenil hazilge qurilgan.
M.Nizanov doretiwshiliginde transformaciya qubilisi, yagniy «Olim aldindagi iyt» (1992) pamfletinin «Kulme magan» (2005) komediyasina, «Analiz» (1993) gurrininin «Eki qabat erkek» (2005) komediyasina aylaniw procesi adebiy salistiriwlar arqali uyrenildi.
«Transformaciya - bul (latinsha trasformatio - ozgeriw, qaytadan islew, turin ozgertiw) - qaytadan jasaw, bir formanin ekinshi formaga otiw»¹⁰ degendi anlatadi.
«Pamflet (Inglis sozi pamphlet - ashkaralaw). Belgili bir jamiyetlik duzimdi, adamlardin minez-qulqin, unamsiz bagdarlardi ashkara etiwshi satiraliq usilda jazilgan shigarma. Pamfletlerdi shartli turde siyasiy pamflet, korkem adebiy pamflet dep te boliw mumkin. Adebiyat tariyxinda pamfletler uzaq waqitlardan beri bar».
M.Nizanovtin «Olim aldindagi iyt» pamfletinin syujeti epikaliq shigarmalarga tan bayanlawlar menen baslanadi. Shigarma syujetinde onsha kop personajlar qatnastirilmaydi. «Kulme magan» komediyasi bolsa, dramaliq shigarmalarga tan ekspoziciya menen baslanadi, onda personajlar sani kobirek. Pamflette syujet Qutliayaq degen iyttin tilinen bayanlanip, onda barliq waqiyalar ham tiykargi ideya usi iyttin jaqin tuwisqani Saqqulaq penen dialoglari arqali ashiladi. Al, «Kulme magan» komediyasinda Qutliayaqtin ati Jolli dep ozgertilip, biraq Saqqulaqtin ismi saqlanadi ham waqiyalar dramaliq sipatta bir qatar kompoziciyaliq usillar: ekspoziciya, dialog, monolog, remarkalar arqali ashiladi.
Sonday-aq, avtor komediyanin syujetin keneytiw ushin pyesaga taza waqiyalar qosqan. Maselen, komediyada basligin kozinshe maqtap, al ol ketkennen son olgenshe jamanlap turgan eki qaharmannin dialogin, jaslar toyindagi tobelesti toqtatpay, «Men tobelestin miliysasi emes, qarawil miliysaman» dep ozin juwapkershilikten alip qashqan biyparwa adamnin obrazin h.t.b. aship beretugin korinisler tazadan kirgizilgen.
Uliwma, komediyanin syujeti bayitilip, ogan qatnasiwshi personajlar kobeytip berilgen. Komediyada syujet geyde iytlerdin dialogi, geyde adamlar arasindagi dialoglar sipatinda suwretlengen. Pamflet, komediya satiraliq shigarmalar bolgani menen, epikaliq shigarmani dramaga aylandiriwda jaziwshi aytarliqtay tabisqa erisken.
Asirese, shigarmada Saqqulaq penen Jollinin ortasindagi mina dialog oqiwshiga ayriqsha tasir qiladi:

1.