6-amaliy mashg’ulot mavzu: Beruniy, Ibn Sino, Al-Farobiy hayoti va ijodi Reja

6-AMALIY MASHG’ULOT

Mavzu: Beruniy, Ibn Sino, Al-Farobiy hayoti va ijodi
Reja:

1. 
   Beruniyning hayoti va ijodi.
   
2. 
   Ibn Sinoning hayoti va ijodi.
   
3. 
   Al-Farobiyning hayoti va ijodi.
   

1. 
   O‘rta asrda yashab ijod etgan mashhur olimlardan yana biri xorazmlik buyuk ensikliopedist Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (973-1048) dir. U 973 yil 4 – sentyabrda Xorazmning qadimiy Kot (keyingi SHabboz, hozirgi Beruniy) shahrida tug‘ildi. Bu davrda Kot Xorazmning poytaxti bo’lib, Somoniylar davlatiga karashli edi. beruniy hayoti va ijodini kuyidagi boskichlarga bulish mumkin: bolalik va usmirlik yillari, Rayga ketishi (hozirgi) va Jurjonga kelishi (hozirgi), 1010 – 1017 yillarda Xorazmda yashagan davri, Kazanda yashagan davri va hayotining sunggi yillari. Otadan yosh kolgan Beruniyni astronom va matematik Abu Nasr ibn Irok uz tarbiyasiga oladi va unga alohidaixlos bilan uz bilimlarini urgatadi. X asrning birinchi yarmida Xorazmda ikki mustakil xukmdor mavjud edi: Janubiy Xorazmshoxi Abu Abdulla Muhammad (poytaxti Kod) va SHimoliy Xorazm amiri Ma’mun ibn Muhammad (poytaxti Go’rganj-O’rganch) 995 yilda bu ikki hukmdor urtasida taxt uchun kurash Ma’mun ibn Muhammad g‘alabasi bilan tugadi. Poytaxti Go’rganj bulgan yagona Xorazm, Ma’mun esa Xorazmshox deb e’lon kilindi. YOsh olim uz vatanini tashlab ketishga majbur buldi. Tehron yakinidagi Ray shaxrida keksayib kolgan matematik va astranom Abu Muhammad Hamid Xujandiy bilan tanishadi. U bilan birgalikda Ray shahridagi rasadxonadakuzatish vao’lchash ishlarini olib boradi (995-977 yil) bu erda u Xujandiy yasagan va Rayning hokimi Faxr ad-Davalga atab «Sudsi faxriy», ya’ni «Faxriy Sakstanti» nomli katta astranomik asbob kiziktiradi. Bu asbobni o’rganib uni takomillashtirish borasidagi fikrlarni «Faxriy sakstanti bayoni haqida» nomli alohida asarida bayon etadi. 997-998 yillarda yana Kodga kaytadi. Ammo 998-1004 yillarda Jurjonda Kobus ibn Vashmgir saroyida xizmat kiladi. SHu erda u uzining birinchi yirik asari «Al-Osarul bokiya» («Qadimgi xalqlardan kolgan yodgorliklar») ni Kobusga takdim etadi.
   

1005 yili Abul Abbos Ma’mun (kichik ug‘li) Xorazm taxtiga utiradi. U uz saroyiga Ibn Sino, Abu Saxl masihiy, Abu Nasr Mansur ibn Irok, yaabu Hammor kabi allomalarni tuplaydi. SHular bilan birga Beruniy ham 7 yil xizmat kiladi.

1017 yili G‘aznaviy Xorazmni bosib oladi va Beruniy ham boshka olimlar katori Kazanga asir sifatida junatilinadi. Og‘ir sharoitga karamasdan u ilmiy ishlarini davom ettiradi va 1025 yili «Geodeziya» asarini yozadi. G‘aznaviy Hindistonni bosib olgandan sung Beruniy Hindistonga safar kiladi. U erda hind fani va adabiy merosini o’rganadi, natijada «Hindiston» nomli mashhur asarini yozadi (1030 yil). oralikda bir necha asarlar yozgan bo’lib, bulardan matematikaga doiri «Doiraga ichki chizilgan sinik chizikning xossasi yordamida uning vatarini aniklash» dir (1027 yil).

1030 yili «YUlduzshunoslik sanati negizlarini tushuntirish kitobi» («Kitob at-tafhim li san’at at-tanjim»), 1036 yili esa «Astronomiya va yuldauzlar buyicha Mas’ud konuni» (Konuni Ma’sudiy fi xayat va nujum) asarini Mahmudning ug‘li ma’sudga bag‘ishlaydi. 1040 yili «Minerologiya» va hayotining sungi yillarida «Farmakognoziya» asarini yozadi. 1048 yili G‘azanda vafot etadi.

Buyuk ensiklopediya olim umri davomida 150 dan ortik ilmiy asar yozgan bo’lib, bizgacha 40 tasi etib kelgan. Uning ijodi haqida akademik I.YU.Krachkovskiy shunday deydi: «Beruniy kizikan sohalarni sanab chikishdan kura, kizikmagan sohalarni sanab chikish osonrokdir».

1. 
   Arifmetika va algebraning asosiy masalalariga ta’rif beradi hamda unli va oltmishli sistemaning asosiy prinsiplari, abjad hisobi, butun va kasr sonlar ustida amallar, chizikli, kvadrat va kub tenglamalarni takribiy yechish usullarini bayon etadi.
   
2. 
   Geometrik mikdorlarni son deb karash bilan bular ustida arifmetik amallarni bajarishda son tushunchasini musbat hakikiy sonlargacha kengaytiradi.
   
3. 
   Evklidning asosiy geometrik tushunchalar va geometrik figuralarga bergan ta’riflarini tuldirib, ularga teng kuchli bulgan ta’riflar beradi.
   
4. 
   Planemetriya teoremalarini astronomiyaga tatbik qilishda: joyning kengligini aniklash, kuyoshning anogeyini aniklash va boshkalarni aniklaydi.
   
5. 
   Doiraga ichki chizilgan mantazam kupburchaklarning tomonlarini hisoblaydi: 5<₂ – 10<; 7< va 9 < ni tomonlarini hisoblashni uchunchi darajali tenglamaga keltiradi va bu tenglamani takribiy yechish usullarini keltiradi. Bunda P sonining 7 ta unli rakamigacha bulgan sondan foydalangan. Burchakni teng uchta bulish masalasini yechishning 12 hil usulini beradi.
   
6. 
   Stereometriya: kupyoklar, aylanma jismlar, konus kesmalari, muntazam kupyokliklarga ta’rif beradi va stereometriyaning asosiy tushunchalarni bayon etadi.
   
7. 
   O‘lchov uchta ekanligini va planetalarning xarakatini kursatish bilan birga birinchi bo’lib fazoviy koordinatalar g‘oyasini beradi. Astronomiyaning turlicha konstruksiyalarini va u yordamida echiladigan amaliy masalalarni kursatadi. Er va osmon sferasini kartografik iroeksiyalashning eng yaxshi usulini kursatadi.
   
8. 
   Tekis va sferik trigonometriyadagi asosiy masalalar asosida mustakil sistematik trigonometriyani tuzadi. Trigonometrik chiziklar orasidagi munosabatlarini isbotlaydi. Sferik kosinuslar teoremasiga teng kuchli teoremani isbotlaydi.
   
9. 
   Fizika sohasida: turli fizik hodisalarga tug‘ri baho bergan; 9 hil metall, 18 hil suyuklik, 15 hil mineralga – jami 50 dan ortik moddaning solishtirma og‘irlinigi aniklagan (bu sohada birinchi edi). Suyuklikning muvozanat sharoiti, sifonning ishlash prinsipi, bulok va fontknning otilish sabablarini, issiklikning tabiati va uning jismlarga ta’siri, machnitning xususiyatlari, linzaning xususiyatlari, yorug‘lik nur-moddaning bir ko’rinishi (tezlikka ega), suv hajmining haroratiga bog‘likligi va boshkalar.
   
10. 
    Etika va pedagogika sohasidagi fikrlari ham dikkatga sazovordir. Jumladan akademik V.R.Rozen «Hindiston» kitobi namunasida shunday deyiladi: «Bu yodgorlik-shu hildagi asarlar ichida yagonadir va G‘arb hamda arkning butun kadimiy va O‘rta asr ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yuk... Bu asar diniy, irkiy, milliy yoki tabakaviy bidg‘atlar va xurofotlardan xoli bulgan xolisona tankiz ruhi bilan, yangi fanning eng kudratli kuroli, ya’ni kiyosiy metod bilan g‘oyat tula ravishda kurollangan, ehtiyojlar va issik tankid ruhi bilan sug‘orilgandir... Undan chin ma’nodagi kulam, bir suz bilan aytganda, hozirgi zamon ma’nosidagi haqiqiy fan ruhi sezilib turadi».