6-ma’ruza: Fe’l so’z turkumi reja

6-ma’ruza: Fe’l so’z turkumi
REJA:
1. O’timli va o’timsiz fe‘llar.
2. Nisbat kategoriyasi.
3. Fe’l nisbatlari paradigmasi.
4. Bo’lishli-bo’lishsizlik kategoriyasi.
Tayanch so`z va iboralar:
Fe’l, mustaqil fe’l, yordamchi fe’l, semantik tasnif, vazifa shakllar, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, tuslanishli fe’llar, to’liqsiz fe’l, ko’makchi fe’l, harakat fe’llari, holat fe’llar.
O’timli fe’llar, o’timsiz fe’llar, nisbat, aniq nisbat, majhul nisbat, o’zlik nisbat, orttima nisbat, birgalik nisbat, diateza, bo’lishli fe’llar, bo’lishsiz fe’llar.
Zamon, o’tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zmon, o’tgan zamon, mayl, shart, xabar mayli, buyruq-istak mayli, shaxs-son, tuslanish.
Predmetning ish-harakati va holatini bildiradigan so'zlar fel deyiladi. Masalan, o'qidi, yozdi, keldi, ketdi, uxladi, o'tirdi kabi, Fellar o'ziga xos morfologik xususiyatlarga ega. Binobarin, fe'llardagi o'timli, o'timsizlik, bo'lishli, bo'lishsizlik, nisbat, zamon, mayl kategoriyalari, fe'lning xoslangan shakllarining mavjudligi, tuslanish tuzumi, shuningdek, maxsus fe'l yasovchi qo'shimchalar fe'l turkumining morfologik qamrovi kengligmi ko'rsatadi.
Fe'llar gap tuzilishiga ko'ra ba'zan otlarga ko'ra ham faoldir. Fe'l gapning tuzilishidagi muhim sintaktik asosidan bindir. Fe'llar gapda asosan kesim bo'lib keladi. Xoslangan shakllarning mavjudligi esa fe'llarning sintaktik qamrovini kengaytirgan. Xoslangan shakllar mavjudligi uchun fe' 1 gapda ega, kesim: birlashgan -o' zar. (Maqol.) Aniqlovchi: kerilganning to'yim ko'r, maqtanganning uyim ko"r. (Maqol.) To'ldiruvchi: qo'rqqanga qo'sha ko'rinar (Maqol.) kabi vazifalanda keladi.
Fe'l anglatgan harakatning predmetga munosabati o'timli. o'timsizlikni hosil qiladi. O'timli-o'timsizlik fe'lning tushum kelishigidagi so'z bilan bog'lanish yoki bog'lanmasligi bilan belgilanadi. O'timli fe'l tushum kelishigidagi so'z bilan bog'lamb, harakatni shu so'z anglatgan predmetga o'tganligini bildiradi. Masalan, Ikromjon boshini ko'tarib, uni ko'rdi-yu, mashaqqat bilan o'rnidan turdi. (S.A.) Domla eshikni qarsillatib yopdi-da, boshiaylanganday bo'lib devorgasuyandi. (O.Yo). Tik, sirg'anchiq qoyatoshga chiqib o'rganmagan savdarlar jihozlarini olib kelayotganda juda qiynalib qolishdi. (P. Q.) Harakat predmetga to'la o'tsa, fe'l chiqish kelishigidagi ot bilan birikadi. Faqat idorama-idora yurib ishga sho'ng'ib ketgandagina bu o'ylar sal yodidan ko'tarilib, xayoli boshqa narsalarga alahsidi. (O.Yo.)
Biror predmetga o'tmaydigan harakatni bildiradigan fe'llar o'timsiz fe'llar deyiladi. O'timsiz fe'llar tushum kelishigidagi so'z bilan bog'lanmaydi. Otaqo'zi tog'asining ketidan hovliga qaytib kirarkan, gapni nimadan boshlashni o'ylab, yuragi uvishib ketdi. (O.Yo.) Nizomjon nimalar bo'layotganini tushunolmay, hamon supaoldida garang turardi .(S.A.)
Fe'llardagi o'timli-o'timsizlik fe'l ifodalaydigan ma'noga ko'ra qo'shimchasiz mavjud bo'ladi. O'timli- o'timsizlikning bu shakli lug'aviy-semantik shakldir. Masalan, ol, ber, qo'y, o'qi, yol, chiz, hay da, so'ra, -o'timli; tur, uxla, o'yna, kel, ket kabilar lug'aviy ma'nosiga ko'ra o'timsiz fe'llardir. O'timli-o'timsizlikni hosil bo'lishida fe'l nisbatlarini yasovchi (}' i shimchalar kuchli ta'sir qiladi. O'timli-o'timsizliknmg bu yo'l bilan hosil bo'lishi morfologik usul hisoblanadi.
Fe'l nisbatini yasovchilar o'timli-o'timsizlikka tubandagicha ta'sir qiladi. 1.0" zlik va majhul msbat yasovchi qo'srumchalar o'timli fc'lni o'timsiz fc'lga aylantiradi: ko'r-ko'rin,tara-taran, yuv-yuvin, yech-yechin, kiy -kiyin 2. Orttirma nisbat yasovchilar o'timsiz felni o'timli fe'lga aylantiradi: yur- yurgiz, kel- keltir, uxla- uxlat, o'yna- o'ynat. Orttirma nisbat qo'shimchasi o'timli fe Idan o'timsiz fe'l ham hosil qiladi. yoz- yozdir, o'qi- o'qit, ter-terdir kabi.
Qo'slima fc'llarda o'timli- o'timsizlik yetakchi felga nisbatan bclgilanadi. Agar yetakchi fe'l o'timli bo'lsa, qo'shma fe'l ham o'timli: yozib her, aytib ber kabi: yetakchi fe'l o'timsiz bo'lsa, butun qism o'timsiz hisoblanadi: kelib ket, yotib tur kabi
Harakatning bajaruvchisi (cga) bilan harakat qaratilgan predmet (to'ldiruvchi) orasidagi o'zaro munosabatlarning ifodalanishi ic 1 nisbatlari deyiladi. Harakat bilan subyekt (cga) va obyekt (predmet) orasidagi munosabatlar har xil, ya'ni fe'ldan anglashilgan harakat obyektga o'tishi: bolalar kitobni o'qidi; obycktga o'tinay. subyektning o'zida qolishi: bolalar yuvindi; harakat bir nccha shaxs tomonidan birgalikda bajarilishi: bolalar bahslashdi: harakat boshqa shaxslarning ta'sirida bajarilishi: o'qituvchi bolalarga kitob o'qitdi kabi shakllarda yuzaga keladi. Sunday shaklarning yuzagakelishida maxsus shakl yasovchi qo'shimchalar ham ishtirok etadi. Biroq. bu qo'shimchalar fc'lning ma'nosini o"zgartiniia> . unga qo'shimcha ma'no beradi Masalan: o'qidi - ega tomonidan bajarilgan harakat. o'qittirdi to'ldiruvchi bajaradigan harakatdir Masalan: Karim bolalarni o'qittirdi. Harakatning bajaruvchisi bolalar, biroq harakat boshqa shaxsning - Karimning ta'sin bilan bajarilmoqda.
Fe'llarda quyidagi nisbatlar mayjud:
1. Aniq nisbat. 2. O'zlik nisbati. 3. Majhul nisbat.
4. Birgalik nisbati 5. Orttirma nisbat.
Aniq nisbat. Bu nisbat ega nomonidan bajariladigan harakatm ifcxlalaydi. Aniq nisbat hosil qiluvchi maxsus vositayo`q.
U fe`Ining negizi orqali ifodalanadi. Fe`lnmg bunday ko'rinishi juda faol qo'llaniladi. Shuning uchun bu shakl aktiv konstruksiyalar hisoblanadi.Masalan. bolalar kitob o'qidi.
O'zlik nisbati. Harakat ega tomonidan bajarilib, yana egaga qaytadi, ya'ni harakatning bajaruvchisi ham, obyekti ham bir shaxsning o'zi bo'ladi. O'zlik nisbati fe'l negiziga -n, - in qo'shimchalarini qo'shish bilan: taran, yuvin, kiyin, shuningdek, -1, -il qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil bo'ladi: cho'mil kabi.
Fe'l yasovchi. -lan qo'shimchasi bilan yasalgan fe'llar ham o'zlik nisbat bo'ladi: otlan, jonlan.
Majhul nisbat. Bu nisbatda harakat bosh kelishik shaklidagi to'ldiruvchi tomonidan bajariladi yoki harakatning bajamvchisi noaniq bo'ladi Masalan, kitob bolalar tomonidan o'qiladi. Harakatning bajaruvchisi bolalar, biroq bu so'z gapda ega emas, to'ldiruvchi va/.ifasidadir. Shuningdek. mix qoqildi gapida esa harakatning bajaruvchisi noaniq.
Majhul nisbat quyidagicha hosil bo'ladi:
a) fe'l negi/larga -I, -il, qo'shimchalarini qo'shish bilan. ochildi, qoqildi, qurildi kabi; b) fe'l negizlariga-n, -in qo'shimchalarini qo'shish bilan: ko'rindi, bilindikabi.
O`zlik va majhul nisbat ayni bir xil qo'shimchalar bilan yasaladi. Fe'lning o'zlik yoki majhul nisbatda ekanligi gapning ma/.munidan anglashiladi. Agar harakatni bajaruvchi sub\ekt aniqbo'lsa o'zlik nisbati. Rustam yuvindi, harakatning subyekti noaniq bo'lsa majhul nisbatdir: kiyim yuvildi kabi.Majhul nisbat ko'pincha passiv konstruksiya hisoblanadi.
Birgalik nisbati. Bu nisbat harakatning bir necha shaxs tomonidan birgalikdabajarilishini bildiradi.
Birgalik nisbati quyidagicha yasaladi.
1. Fe'l negizlarga -sh, -ish qo'shimchalariui qo'shish bilan: yozishdi, kclishdi, borishdi, ko'rishdi.
2. Fe'llarga -lash qo'shimchasini qo'shish bilan: suhbatlashdi, gaplashdi, bahslashdi. Birgalik nisbatdagi fe'llar quyidagi ma'nolarni aiiglatadi. .
1. Harakatning bajarilishida bir neclia shaxs birgalikda qatna-shadi. Bunday gaplarda ega ko'pincha ko'plik shaklida ifodalanadi. Bolalar kitob o'qishdi. Normurodga qarashli boshqarma xodimlari esa uni vahimali bir sukut bilan kutib olishdi. (O.Yo.) Harakat bir necha kishi tomonidan bajarilib. har bir shaxs harakatning egasi bo'ladi. Shuningdek, shaxslardan biri ikkinchisiga nisbatan harakatning obyekti bo'ladi. Chunki bunday fe'llarda harakat bajaruvchilarning biridan ikkinchisiga o'tadi. Masalan, Eson Davlat begim mudarris bilan ma/.hablar to'g'risida bahslashib o'tirishniistamadi. (P.Q.) Obidovbilan Latofat barobar o'girilib qarashdi. (O. Yo.)
Orttirma nisbat. Bu nisbat harakatni boshqa biror shaxsning ta'siri bilan bajarilishini ifodalaydi, ya"ni harakatning bajarilishi uchun boshqa biror kishi vosita bo'ladi. Orttirma nisbat fcM negiziga quyidagi qo'shimchalarni qo'shish bilan hosil bo'ladi.
1) -t qo'shimchasini qo'shish bilan: o'qit, ishlat, gullat, bezat kabi.
2) -dir, -tir qo'shimchasini qo'shish bilan: yozdir, kuldir, uzdir, terdir, choptir, uzaytir kabi. -tir qo'shimchasi -t qo'shimchasi oFqah hosil bo'lgan orttirma nisbatdan yana orttirma nisbat hosil qiladi. o'qit-o'qittir, kengayt-kengaytir.
3) -giz, -g'iz, -gaz, -qiz, -kaz, -qaz qo'shimchalari bilan : ko'rgiz, yurg'iz, turg'iz, yotqiz, o'tkaz, yutqaz.
4) -ir, -ar qo'shimchalari bilan: pishir, qaytar, sat qo"shimchasi bilan hosil bo'lgan ko'rsat fe'li orttirma nisbatdir. Biroq bu qo'shimcha bilan hosil bo'lgan shu nisbatdagi fellarning >oizaga kelishi aktiv emas.
Bo'lishli va bo'lishsiz fe'llar. Ish-harakatning bajarilishi haqidagi xabarni bildirgan fe'llar bo'lishli fe'llar deyiladi. Bo'lishlilik ma'nosi felning lug'aviy ma'nosi orqali ifodalanadi. Uni ifodalovchi maxsus qo'shimcha mavjud emas: o'qidi, yozdi, keldi, ketdi.
Bajanlmaydigan ish- harakatni ifodalovchi fe'llar bo'lishsiz fe'l deyiladi.
Bo'hshsizlik quyidagi vositalar orqali vujudga keladi.
1. fe'lga -ma qo'shimchasini qo'shish bilan: bormadi, o'qimadi, yozmadi, ishlamadi kabi. -ma qo'shimchasi murakkab fellarning birinchi qismiga qo'shiladi: o'qimay qoldi, ishlamay qo^ydi, yotmay turdi.
- ma qo'shimchasi murakkab fe'llarnmg ikkinchi qismiga qo'shiladi: olib bormadi, o'qib chiqmadi, so'rab olmadi kabi. Murakkab fc'llarning har ikkala qismiga bu qo'shimcha qo'shilsa, bo'lishhlik hosil qiladi. Bunday holatlarda ish- harakatning aniq bajarilishi ifodaiandi: bormay ketmaydi, olmay qo'ymaydi.
-ma qo'shimchasi ritorik so'roq gaplar tarkibida, ham bo'lishhlikm vujudga keltiradi: masalan, onani kim sevmaydi?
2. Bo'lishsizlik sifatdosh shakliga emas, yo'q so'zlarini qo'shilishi bilan hosil bo'ladi: borgan emas, o'qigan emas, yozgan emas, ishlagani yo'q, uxlagani yo'q kabi.
Na inkor bog'lovchisi uyushiq bo'laklar orasida kclib. bo'lishsizlik hosil qiladi. Na o'qiydi, na yozadi.
Harakatning bajaruvchisi (cga) bilan harakat qaratilgan predmet (to'ldiruvchi) orasidagi o'zaro munosabatlarning ifodalanishi ic 1 nisbatlari deyiladi. Harakat bilan subyekt (cga) va obyekt (predmet) orasidagi munosabatlar har xil, ya'ni fe'ldan anglashilgan harakat obyektga o'tishi: bolalar kitobni o'qidi; obycktga o'tinay. subyektning o'zida qolishi: bolalar yuvindi; harakat bir nccha shaxs tomonidan birgalikda bajarilishi: bolalar bahslashdi: harakat boshqa shaxslarning ta'sirida bajarilishi: o'qituvchi bolalarga kitob o'qitdi kabi shakllarda yuzaga keladi. Sunday shaklarning yuzagakelishida maxsus shakl yasovchi qo'shimchalar ham ishtirok etadi. Biroq. bu qo'shimchalar fc'lning ma'nosini o"zgartiniia> . unga qo'shimcha ma'no beradi Masalan: o'qidi - ega tomonidan bajarilgan harakat. o'qittirdi to'ldiruvchi bajaradigan harakatdir Masalan: Karim bolalarni o'qittirdi. Harakatning bajaruvchisi bolalar, biroq harakat boshqa shaxsning - Karimning ta'sin bilan bajarilmoqda.
Fe'llarda quyidagi nisbatlar mayjud:
1. Aniq nisbat. 2. O'zlik nisbati. 3. Majhul nisbat.
4. Birgalik nisbati 5. Orttirma nisbat.
Aniq nisbat. Bu nisbat ega nomonidan bajariladigan harakatm ifcxlalaydi. Aniq nisbat hosil qiluvchi maxsus vositayo`q.
U fe`Ining negizi orqali ifodalanadi. Fe`lnmg bunday ko'rinishi juda faol qo'llaniladi. Shuning uchun bu shakl aktiv konstruksiyalar hisoblanadi.Masalan. bolalar kitob o'qidi.
O'zlik nisbati. Harakat ega tomonidan bajarilib, yana egaga qaytadi, ya'ni harakatning bajaruvchisi ham, obyekti ham bir shaxsning o'zi bo'ladi. O'zlik nisbati fe'l negiziga -n, - in qo'shimchalarini qo'shish bilan: taran, yuvin, kiyin, shuningdek, -1, -il qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil bo'ladi: cho'mil kabi.
Fe'l yasovchi. -lan qo'shimchasi bilan yasalgan fe'llar ham o'zlik nisbat bo'ladi: otlan, jonlan.
Majhul nisbat. Bu nisbatda harakat bosh kelishik shaklidagi to'ldiruvchi tomonidan bajariladi yoki harakatning bajamvchisi noaniq bo'ladi Masalan, kitob bolalar tomonidan o'qiladi. Harakatning bajaruvchisi bolalar, biroq bu so'z gapda ega emas, to'ldiruvchi va/.ifasidadir. Shuningdek. mix qoqildi gapida esa harakatning bajaruvchisi noaniq.
Majhul nisbat quyidagicha hosil bo'ladi:
a) fe'l negi/larga -I, -il, qo'shimchalarini qo'shish bilan. ochildi, qoqildi, qurildi kabi; b) fe'l negizlariga-n, -in qo'shimchalarini qo'shish bilan: ko'rindi, bilindikabi.
O`zlik va majhul nisbat ayni bir xil qo'shimchalar bilan yasaladi. Fe'lning o'zlik yoki majhul nisbatda ekanligi gapning ma/.munidan anglashiladi. Agar harakatni bajaruvchi sub\ekt aniqbo'lsa o'zlik nisbati. Rustam yuvindi, harakatning subyekti noaniq bo'lsa majhul nisbatdir: kiyim yuvildi kabi.Majhul nisbat ko'pincha passiv konstruksiya hisoblanadi.
Birgalik nisbati. Bu nisbat harakatning bir necha shaxs tomonidan birgalikdabajarilishini bildiradi.
Birgalik nisbati quyidagicha yasaladi.
1. Fe'l negizlarga -sh, -ish qo'shimchalariui qo'shish bilan: yozishdi, kclishdi, borishdi, ko'rishdi.
2. Fe'llarga -lash qo'shimchasini qo'shish bilan: suhbatlashdi, gaplashdi, bahslashdi. Birgalik nisbatdagi fe'llar quyidagi ma'nolarni aiiglatadi. .
1. Harakatning bajarilishida bir neclia shaxs birgalikda qatna-shadi. Bunday gaplarda ega ko'pincha ko'plik shaklida ifodalanadi. Bolalar kitob o'qishdi. Normurodga qarashli boshqarma xodimlari esa uni vahimali bir sukut bilan kutib olishdi. (O.Yo.) Harakat bir necha kishi tomonidan bajarilib. har bir shaxs harakatning egasi bo'ladi. Shuningdek, shaxslardan biri ikkinchisiga nisbatan harakatning obyekti bo'ladi. Chunki bunday fe'llarda harakat bajaruvchilarning biridan ikkinchisiga o'tadi. Masalan, Eson Davlat begim mudarris bilan ma/.hablar to'g'risida bahslashib o'tirishniistamadi. (P.Q.) Obidovbilan Latofat barobar o'girilib qarashdi. (O. Yo.)
Orttirma nisbat. Bu nisbat harakatni boshqa biror shaxsning ta'siri bilan bajarilishini ifodalaydi, ya"ni harakatning bajarilishi uchun boshqa biror kishi vosita bo'ladi. Orttirma nisbat fcM negiziga quyidagi qo'shimchalarni qo'shish bilan hosil bo'ladi.
1) -t qo'shimchasini qo'shish bilan: o'qit, ishlat, gullat, bezat kabi.
2) -dir, -tir qo'shimchasini qo'shish bilan: yozdir, kuldir, uzdir, terdir, choptir, uzaytir kabi. -tir qo'shimchasi -t qo'shimchasi oFqah hosil bo'lgan orttirma nisbatdan yana orttirma nisbat hosil qiladi. o'qit-o'qittir, kengayt-kengaytir.
3) -giz, -g'iz, -gaz, -qiz, -kaz, -qaz qo'shimchalari bilan : ko'rgiz, yurg'iz, turg'iz, yotqiz, o'tkaz, yutqaz.
4) -ir, -ar qo'shimchalari bilan: pishir, qaytar, sat qo"shimchasi bilan hosil bo'lgan ko'rsat fe'li orttirma nisbatdir. Biroq bu qo'shimcha bilan hosil bo'lgan shu nisbatdagi fellarning >oizaga kelishi aktiv emas.

Майл категорияси ҳаракат билан субъект орасидаги алоқанинг воқеликка муносабатини кўрсатади. Бу алоқа ва муносабат турлича бўлгани учун майлнинг ҳам бир неча тури бўлиб, уларга хос маънолар махсус формалар орқали ифодаланади.

Буйруқ-истак майлидаги феълнинг тусланиши қуйидагича:
Бирлик
I. ёзай, ишлай
II. ёз (ёзгин), ишла (ишлагин)
Кўплик
I. ёзайлик, ишлайлик
II. ёзинг, ишланг, ишлангиз
III. ёзсин, ишласин III. ёзсин (лар), шиласин