Reja: 6.1. Menejer va rahbarlik uslubi tushunchasi 6.2. Rahbarlik uslubiga qarab rahbarning turlarga ajratilishi 6.3. Rahbar fazilatlari to`g`risida Gippokrat fikrlari 6.4. Rahbarga qo`yiladigan talablar. Rahbar madaniyati. 6.1.Menejer va rahbarlik uslubi tushunchasi - Menejer – bu maxsus tayyorgarlik ko`rgan , boshqarishning sir-asrorlari, qonun-qoidalarini puxta egallagan malakali mutaxassisdir. Menejer bu yollanma boshqaruvchi bo`lib , alohida ijtimoiy qatlamga mansub bo`ladi.
- Kompaniya firma. Korxona, bank, moliya muassasalarining ijroiya hokimiyatiga ega bo`lgan boshqaruvchi, direktor, rahbar , mudir, ma`muriy boshqaruvchilar menejerlar deb yuritiladi.
- Menejerlar boshqaruv pog`onasiga binoan uch toifaga bo`linadi:
- yuqori pog`ona menejerlari
- o`rta pog`ona menejerlari
- quyi pog`ona menejerlari.
Yuqori pog`ona menejerlari – firma istiqbolini belgilash, uning kelajagi uchun ahamiyatli chora-tadbirlarni ishlab chiqish bilan shug`ullanadi. Bir so`z bilan aytganda firma rejasini ishlab chiqadi va uni amalga oshiradi. - Yuqori pog`ona menejerlari – firma istiqbolini belgilash, uning kelajagi uchun ahamiyatli chora-tadbirlarni ishlab chiqish bilan shug`ullanadi. Bir so`z bilan aytganda firma rejasini ishlab chiqadi va uni amalga oshiradi.
- O`rta pog`ona menejerlari – firma faoliyatining ayrim tomonlarini, ishlab chiqarish. Tovarlarni sotish, narx sotish, narx belgilash. Moliya faoliyati yangi tovarlarni o`zlashtirish, texnologiyani qo`llash, mehnatni tashkil etish kabilarni boshqarish bilan shug`ullanadi.
- Quyi pog`onali menejerlar – quyi bo`g`inda, masalan, tsex, bo`lim, brigada doirasida ishni tashkil etish , kunlik , xaftalik, oylik ish topshiriqlarining bajarilishini boshqarib boradi.
- Boshqaruv uslubi – bu boshqaruv jarayonida yuzaga chiqadigan muammolarni hal qilish usullari, yo`llari majmuidir.
- Ish uslubi- bu boshqaruv funktsiyalarini samarali bajarish maqsadida biror-bir organing yoki rahbarning bo`ysinuvchilarga aniq va nisbatan barqaror ta`sir ko`rsatish usuli va yo`llari majmuidir.
- mamlakat boshqaruv organlarining ish uslubi;
- vazirlik qo`mita, hokimlarning ish uslubi;
- sud prokuraturaning ish uslubi;
- korxona . tsxlarning ish uslubi;
- ayrim rahbarlarning ish uslubi va hk. Boshqaruvning turli pog`ona va bosqichlarida turgan boshqaruv organlari va rahbarlarining ish uslublari har xildir. Shu nuqtai nazardan ish uslubi g`oyat ko`p qirrali tushunchadir.
Rahbarning ish uslubi – bu boshqaruv jarayonida u yoki bu masalani hal qilishda uning o`ziga xos yondoshishidir. Rahbar qaror qabul qilganda, uning bajarilishini tashkil etganda va qo`l ostidagi kishilar ishini nazorat qilganda o`z vazifalariga muvofiq ish ko`radi. Biroq , har bir rahbar bunda o`ziga xos ravishda, boshqaruv jarayonida o`zi uchun mos bo`lgan , o`z rahbarlik uslubini belgilaydigan usullar bilan harakat qiladi. Mutlaqo bir xil ikki kishi bo`lmaganidek, rehbarlikda usullar bilan harakat qiladi. Mutlaqo bir xil ikki kishi bo`lmaganidek, rahbarlikda ham mutlaqo bir xil uslubi yo`q. Rahbarlik uslubi rahbarlarning o`z qo`l ostidagilari bilan aloqasida , ularning o`zaro munosabatlarida tarkib topadi. Rahbarning ish uslubi – bu boshqaruv jarayonida u yoki bu masalani hal qilishda uning o`ziga xos yondoshishidir. Rahbar qaror qabul qilganda, uning bajarilishini tashkil etganda va qo`l ostidagi kishilar ishini nazorat qilganda o`z vazifalariga muvofiq ish ko`radi. Biroq , har bir rahbar bunda o`ziga xos ravishda, boshqaruv jarayonida o`zi uchun mos bo`lgan , o`z rahbarlik uslubini belgilaydigan usullar bilan harakat qiladi. Mutlaqo bir xil ikki kishi bo`lmaganidek, rehbarlikda usullar bilan harakat qiladi. Mutlaqo bir xil ikki kishi bo`lmaganidek, rahbarlikda ham mutlaqo bir xil uslubi yo`q. Rahbarlik uslubi rahbarlarning o`z qo`l ostidagilari bilan aloqasida , ularning o`zaro munosabatlarida tarkib topadi. Uslub boshqaruv organining intelektual salohiyati , sifatlari, uning individual xususiyatlari bilan belgilanadi. 6.2. Rahbarlik uslubiga qarab rahbarning turlarga ajratilishi. Rahbarlik uslubi belgisi va bo`ysunuvchilarga nisbatan munosabatiga qarab, barcha rahbarlarni quyidagi uch turga ajratish mumkin: - Avtokratik rahbar
- Liberal rahbar
- Demokratik rahbar
Avtokratik rahbar Bunday turdagi rahbar: - buyruq chiqish, qaror qabul qilish, xodimlarga jazo berish yoki rag`batlantiririshda jamoa fikrini hisobga olmaydi.
- o`zini jamoadan uzoqda tutadi, jamoa a`zolarni bevosita muloqotda bo`lishini chegaralab quyadi.
- o`zining noo`rin harakatlarining tanqid qilinishiga chiday olmaydi.
- muttasil buyruq berishga hammani o`z istaklariga so`zsiz bo`ysundirishga intiladi.
- ko`p gapirishni yoqtirmaydi, lekin bo`ysinuvchilari bilan muomalada bo`lganda uning rahbarlik g`ururi balandligi, o`zini katta tutishi sezilib turadi;
- o`ziga bo`ysinuvchilari oldida qovoqg`i solingan kayfiyatda bo`ladi.
Xullas avtokratik rahbar, o`ziga bino qo`ygan, dimog`dor, o`z qobilyati va imkoniyatlariga ortiqcha ishonadigan , hukmini o`tkazishda intiladigan kishilarda etishib chiqadi. Bunday rahbar nazoratdan chetda qolsa o`sha erda dog`allik , takabburlik taziyq o`tkazish, majbur qilish kabi o`ta salbiy holatlar avj uradi. Biroq avtokratik boshqaruv usuli har jihatdan yomon deb bo`lmaydi. Ba`zi bir hollarda bo`ysinuvchilarning madaniy darajasi, ahloqi pastligi sababli avtokratik uslubi tanlab olish ham ish berib qilishi mumkin. Liberal rahbar Bunday turdagi rahbar: - irodasiz tashabbussiz bo`ladi;
- o`z zimmasiga ma`suliyat olishni yoqtirmaydi;
- ishni o`z holiga tashlab quyadi;
- idoraga nisbatan qat`iy bo`lishdan hayiqadi;
- o`zini haddan tashqari ehtiyot qiladi;
- biron xodim bilan ham aloqani buzishni istamaydi;
- talabchan emas, sust nazorat qiladi.
Demokratik rahbar Bunday turdagi rahbar: - boshqarish funktsiyalarini jamoa fikri bilan hisoblanib amalga oshiradi;
- ishlab chiqarishni boshqarishga xodimlarni jalb qiladi, ularning bildirgan fikriga quloq soladi, ular bilan maslahatlashadi, ijobiy natijalarini inobatga oladi;
- barcha bilan barobar va samimiy munosabatda bo`ladi., ustunligini bildirmaydi;
- buyruq berish yo`li bilan emas, balki ishontirish uslubida ish tutadi;
- bo`ysunuvchilarning shaxsiy tashabbusini ijodiy faoliyatini rivojlantiradi va jamoadao`rtoqlik va ishchan muhitni yaratadi.
6.3. Rahbar fazilatlari to`g`risida Gippokrat fikrlari. Fazilat – bu ijobiy xislat, yaxshi sifat yoki xususiyatdir. Kishilarda fazilatlarning turlicha bo`lishi hamda har xil xulq-atvorlar insonning badanida aylanib yuradigan suyuq moddalarga ko`p jihatdan bog`liq ekanligi tajribada kuzatilgan. Qadimgi tibbiyotning yirik namoyondasi Gippokratning inson badanida qon asosiy o`rinni ishg`ol etsa, bunday odam harakatchan , engil bo`ladi, taassurotlarining almashtirishishiga tez ko`nikib keta qoladi, o`z atrofida sodir bo`layotgan voqealarga darhol va ishtiyoq bilan aralashadi, degan fikr bejiz emas. Mana shu xil kishilarni Gippokrat sangvinlar (xushchachaq kishilar) deb atagan. Bu lotincha “sangvinis” ya`ni “qon” degan so`zdan kelib chiqqan. Sangviniklar tuyg`u (jo`shqin) xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular: Sangviniklar tuyg`u (jo`shqin) xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular: - yangi kishilar bilan tez xil topishadigan;
- bir ish turidan ikkinchi ish turiga tezda ko`nikadigan;
- bir turda bajariladigan ishlarni yoqtirmaydigan;
- yangi sharoitga osonlik bilan o`rganadigan;
- xushchaqchaq;
- harakatlari shiddatli;
- nutqi tez;
- kelajakka ishonch bilan qaraydigan;
- so`zini aniq va ma`noli qilib, imo-ishoralar bilan gapiradigan kishilardir.
Sangviniklar ish jarayonida kechgan ko`ngilsiz hodisalarni tez unutadilar. Ular o`z kuchi hamda qobilyatlariga ortiqcha baho berish xususiyatiga ega bo`ladilar. Sangviniklar ish jarayonida kechgan ko`ngilsiz hodisalarni tez unutadilar. Ular o`z kuchi hamda qobilyatlariga ortiqcha baho berish xususiyatiga ega bo`ladilar. Rahbarlar sangviniklarning ishini salbiy baholashdan ko`ra ularga nisbatan qattiqqo`l va talabchan bo`lsalar , ijobiy natijaga erishishlari mumkin. Sangviniklar yuqori lavozimga intiladigan kishilar bo`ladi. Agar kishida shilliq hukmron o`rin tutsa , unday kishilar og`ir, tepsa tebranmas, kayfiyatlari va intilishlari ancha barqaror , voqealar va hayot tassurotlariga loqayd qaraydigan bo`ladilar. Bunday xil kishilar Flegmatiklar deb atalgan. Qadimgi shilliqni “flegma” deyishgan. Flegmatiklar: - ta`sirchanligi sust bo`ladi.
- bir turdagi ishdan ikkinchi turdagi ishga sekinlik bilan ko`chadilar.
- faolliklari kam;
- yangi sharoitga qiyinchilik bilan moslashadilar;
- harakatlari va nuqtalari sust
- ko`nggilsiz hodisa yuz berganda osoyishtaliklarini buzmaydilar
- sabr-toqatli, chidamli bo`lib , so`zlaganda xotirjam, o`zga shaxslar bilan hayajonlanmay gaplashadilar.
Xoleriklar – ko`tarinki ruhda ishlay oladigan qarshiliklarni enga oladigan kishilar bo`lib , ularning ishlash zavqi kayfiyatining buzilishi bilanoq tez o`zgarishi mumkin. Ular serjahl o`zini yaxshi ko`radigan , tez gapiradigan odamlar bo`lib boshqalardan gapining ohangi o`zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Xoleriklaning vazminlik darajasi xuddi sangviniklarnikidek bo`ladi. Rahbar va boshqa kishilarga nisbatan o`zini to`g`ri tutadi. Xoleriklar – ko`tarinki ruhda ishlay oladigan qarshiliklarni enga oladigan kishilar bo`lib , ularning ishlash zavqi kayfiyatining buzilishi bilanoq tez o`zgarishi mumkin. Ular serjahl o`zini yaxshi ko`radigan , tez gapiradigan odamlar bo`lib boshqalardan gapining ohangi o`zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Xoleriklaning vazminlik darajasi xuddi sangviniklarnikidek bo`ladi. Rahbar va boshqa kishilarga nisbatan o`zini to`g`ri tutadi. Melanxoliklar: - o`ta ta`sirlanuvchi xususiyatga ega
- tez to`liqadigan va o`ziga ishonmaydigan
- tashvishsiz lekin juda sezuvchan
- nihoyatda arazchan
- juda oz kuladigan
- faolligi sust tortinchoq kamg`ayrat
- arzimagan sabablarga ko`zidan yosh oqib ketaveradigan
- yangi xodimlar bilan qiyinchiliklar bilan til topishadigan kishilardir.
- Melanxoliklar qulay sharoitda oldiga quyilgan masalalarni muvaffaqiyatli bajaradi. Agar ishda sharoit, ya`ni vaziyat o`zgarsa, qiyinchilik tug`ilsa, ular o`zlarini olib turishadi.
6.4.Rahbarlarga qo`yiladigan talablar.Rahbar madaniyati. Rahbar bir qator talablarga javob berishi kerak. “Rahbarlik qilish” degan so`zga izohli lug`atlarda boshqarish , maslahat berish, kuzatish, yo`naltirish, ko`rsatma berish degan turli ma`lumotlar berilgan. Bunda ko`rinib turibdiki, hozirgi davrda menejer (rahbar)lar qondirishi zarur bo`lgan talablar juda ko`pdir. Rahbarga qo`yiladigan talablar Ma`naviy etuklik: - -siyosiy etuklik;
- -ahloqiy etuklik
- -yuqori saviya va ong
- -ma`rifatchilik
- -madaniyatlilk
- -xodimlarni vatanparvarlik ruhida tabiyalashga qoldirlik, topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik vijdonlik;
- -shaxsiy manfaatlarni jamoa manfaatlariga bo`ysundirishga qodirlik;
- -kishilarga nisbatan mehribon va e`tiborli bo`lish; tashabbus va ilg`orlikni qo`llab-quvvatlash qobilyati, printsippiallik, tanqidga chidamli bo`lish, o`z-o`zini tanqid qila bilish.
Intizom va mehnatga bo`lgan munosabat: Intizom va mehnatga bo`lgan munosabat: - mehnatsevarlik;
- jamoa o`rtasida intizomni yo`lga qo`ya bilish;
- atrofdagilarga mehnatsevarlikni tarbiyalay bilish
Bir noshud rahbarning beg`amligi yuzlab, minglab kishilar taqdirining bexal qirralariga ta`sir etishi mumkin. Boqibeg`am bu toifa rahbarlarning ish uslubi bilan murosa qilib bo`lmaydi. Bilim darajasi: - iqtisodiyotni bilish;
- texnika va texnologiyani bilish;
- boshqarish ilmini, funktsiya va strukturasini bilish, istiqbolni bilishga qodirligi va hk.
Rahbar aniq, chuqur va keng biliga ega bo`lishi , uni doimo to`ldirib va yangilab borish kerak. Aks holda u obro` qozona olmaydi, xodimlarning ishonchiga sazovor bo`la olmaydi. Tashkilotchilik qobilyati: - xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta`minlay olish;
- qo`l ostidagilarni mehnatga o`rgatish va tarbiyalashni bilish, jipslashgan jamoani vujudga keltira olish , maqsad sari intiluvchanlik.
- kutilmagan vaziyatlarda boshqarish qobilyatini yo`qotmaslik.
Yomon korxona yoki tashkilot yo`q, lekin yomon rahbarlar bor. Bu ibora shuni bildiradiki, yomon ishlab turgan korxonaga jamoani yaxshi boshqaradigan, tashkilotchilik qobilyati yuqori, mehnatsevar, talabchan, bilimdon rahbar qo`yilsa, u korxonani tezda yaxshi korxona safiga qo`shadi. Agar ishlab turgan korxonaga tasodifan tashkilotchilik qobilyati past rahbar kelib qolsa, u korxona asta-sekin tanazzulga yuz tutadi. Boshqarish samaradorligini ta`minlay olish - boshqarishni kollegial tarzda tashkil qila olish qobilyati
- ish haqida qisqa va aniq gapirish qobilyati
- ishga oid xat, buyruq, farmoyishlar yoza bilish turli manbalardan ish uchun zarur axborotlarni olish qobilyati
- rahbarlarni va qo`l ostidagilarni tinglay bilish qobilyati
- asoslangan qarorlarni mustaqil va tez qabul qila bilish qobilyati
- rejalarni bajarishdan xodimlarning moddiy va ma`naviy manfaatdorligini ta`minlash qobilyati
- boshqaruv organi qarorlarini bajarish ustidan nazoratni ta`minlay bilish
- boshqarish strukturasini takomillashtirib borish qobilyati va hk.
Qisqa xulosalar Qisqa xulosalar - Menejer bu maxsus tayyorgarlik ko`rgan, boshqarishning sir-asrorlari, qonun qoidalarini puxta egallagan malakali mutaxassisdir.
- Har bir menejer o`ziga xos boshqaruv uslubiga ega. Uslub – bu ishlash, boshqarishdagi o`ziga xos yo`l, usul ma`nosini anglatadi.
- Rahbarning ish uslubi bu boshqaruv jarayonida u yoki bu masalani hal qilishda uning o`ziga xos yondoshishidir. Rahbar qaror qabul qilgan , uning bajarilishini tashkil etgan va qo`l ostidagi kishilar ishini nazorat qilgan o`z vazifalariga muvofiq ish ko`radi.
- Biroq , har bir rahbar bunda o`ziga xos ravishda , boshqaruv jarayonida o`zi uchun mos bo`lgan , o`z rahbarlik uslubini belgilaydigan usullar bilan harakat qiladi.
- Rahbarlik uslubi rahbarlarinng o`z qo`l ostidagilar bilan aloqasida , ularning o`zaro munosabatlarida tarkib topadi.
Nazorat savollari. - 1.Menejer kim?
- 2.Rahbarlik uslubi deganda nimani tushunasiz?
- 3.Rahbarlik uslubi boshqarish usullarida nima bilan farq qiladi?
- 4.Rahbarlik uslubining qaysi bir turini tanlagan bo`lar edingiz va nima uchun?
- 5.Rahbarlar qanday talablarga javob berishi kerak?
- 6.Rahbarda qanday ijobiy xislatlar mujassamlashgan bo`lishi kerak?
- 7.Qaysi xislatlar rahbarlarni el nazaridan qolishiga olib keladi?
Tayanch iboralar. - Menejer. Zamonaviy menejer. Yuqori menejer. O`rta menejer. Quyi menejer. Boshqaruv uslubi. Ish uslubi. Rahbar ish uslubi. Fazilat. Sangvinik. Flegmatik. Xolerik. Melanxolik. Rahbar xislatlari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
