6-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari. Mavzuning o’quv maqsadi

---

6-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari. 
 
Mavzuning o’quv maqsadi: 
Qadimg’i sharqdag’i iqtisodiy G’’oyalar, Antik dunyo iqtisodiy qarashlari, Arab va 
G’’arbiy Evropa davlatlarida feodalizm davridag’i iqtisodiy G’’oyalar, IX-XV asrlarda O’rta 
Osiyodag’i iqtisodiy fikrlar. 
Tayanch tushuncha va iboralar 
Iqtisodiy G’’oya, qarash, nazariya, qonun, konstepstiya, ta’limot; fan predmeti; 
uslubi (metodi); manbalar; ilmiy davrlash; merkantilizm; klassik maktab; sostialistik 
yo’nalish; marjinalizm; o’tish davri iqtisodiyoti. 
Xammurapi qonunlari; konfustiylik; «Artxashastra»; so’dxurlik; ekonomika; islom; 
ribo; Ibn Xaldun; «Domostroy»; «Avesto»; «Xidoya» asari; islomdag’i farz va sunnat 
amallari; zakot; halol mehnat, halol luqma, exson, sadaqa; extiyoj, boylik, mulk, davlat; 
Temur va UluG’’bek islohotlari; Navoiy, Bobur; «Utopiya»; «Oftob shahri»; ilk xayoliy 
sostializm; «qo’ylar odamlarni eb qo’ydi».
 
Asosiy sabollar 
 
1.
Qadimg’i sharqdag’i iqtisodiy G’’oyalar. 
2.
Antik dunyo iqtisodiy qarashlari. 
3.
Arab va G’’arbiy Evropa davlatlarida feodalizm davridag’i iqtisodiy G’’oyalar. 
4.
IX-XV asrlarda O’rta Osiyodag’i iqtisodiy fikrlar. 
 
 QADIMG’I ShARQDAG’I IQTISODIY G’’OYaLAR 
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon stivilizastiyasining’ beshig’i bo’lg’an qadimg’i 
Sharqdan izlamoq mantiqan to’G’’ridir. 
Iqtisodiy G’’oyalarning’ shakllanishi insoniyatning’ paydo bo’lishi bilan boshlang’an. 
Ammo hozirg’i paytda qo’lyozmalarda aks ettirilg’an G’’oyalarg’ina tahlil qiling’an. Shu sababli 
iqtisodiy ta’limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqroG’’i, xususiy mulk paydo bo’lishi bilan 
boshlanadi, deyish o’rinlidir. 
Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlang’an joylarda, Mesopotamiya 
(Tig’r va Efrat daryolari oraliG’’ida) va Misrda eramizdan avvalg’i IV ming’ yillikda yuzag’a 
keladi. Bung’a asosiy sabab shuki, bu erda texnolog’ik inqilob ro’y berdi, metall qurollar ishlatila 
boshlandi, qishloq xo’jalig’ida intensiv, ko’p hollarda suG’’orma dehqonchilikka o’tildi, shu 
asosda nisbatan turG’’un ko’shimcha mahsulot olish imkoni tuG’’ilg’an. Oqibatda jamiyatda 
mehnat taqsimotini rivojlantirishg’a, ko’pg’ina hunarmandchilik sohalarining’ ajralib chiqishig’a, 
sinfiy tabaqalanishg’a turtki bo’ldi. 
Qadimg’i Xitoydag’i iqtisodiy G’’oyalar m.a. VI-III asrlarda shakllang’an. Bu 
mamlakatdag’i dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming’ yillikda paydo bo’lg’an. Konfustiylik 
G’’oyasi muhimdir. Uning’ muallifi Konfustiy yoki Kun-Szi (m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» 
to’plamida («Suxbatlar va mulohazalar») o’z G’’oyalarini jamlag’an. Olim kelajak rivojini 
o’tmishdan izlaydi. Shu davrda obro’si pasayg’an zodag’onlarning’ manfaatini himoya qiladi (bu 
G’’oyalar keyinchalik Ken-Szi (m.a.312-289 yy.), Syun-Szi (313-278 yy.) va boshqalar tomonidan 
davom ettirilg’an). Yoshlarning’ qariyalarg’a hurmati, ularg’a qarshi chikmaslik G’’oyasi asos 
qilib oling’an. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis 
taqsimlanishi kerak, soliqlarni me’yorida saqlash, er ishlarini yaxshi bajarish, hammani o’z 
vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining’ ibtidosig’a e’tibor 
bering’). 
Qadimg’i Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo’l) G’’oyalari alohida o’rinni 
eg’allaydi, uning’ asoschisi Lyao-Szi bo’lib, Konfustiy davrida yashab, ijod etg’an (m.a. IV-III 

---

asrlar). U taqiqlovchi qonunlarg’a amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko’plig’i tufayli «xalq 
kambaG’’allashmoqda», deg’an edi u. Daosizm G’’oyalari konfustiylikka qarama-qarshi bo’lib, 
insoniyat avvalg’i majburiyatlaridan voz kechishi, oddiy tabiiy hayotg’a qaytishi kerak, deg’an 
fikrni ilg’ari suradi.