6-mavzu: Yozma muloqot va uning xususiyatlari

6-MAVZU:

Yozma muloqot va uning xususiyatlari.

Yozma muloqot so`zlovchi va qabul qiluvchi og`zaki muloqot vositasisiz amalga oshganda juda asqotadi. Barcha tashkilotlarda ijrochilar yozma xabarlar orqali bo`limlararo va bo`limlar ichida samarali aloqani yuritishlari mumkin. Muloqot jarayoni so`zlar orqali xabarlar yuborishni o`z ichiga oladi.

Yozma muloqot bildirishnomalar, eslatmalar, hisobotlar, xatlar va shu kabilarning barcha turlarini qamrab oladi. Muloqotning bu turi tashkilotlarda keng qo‘llaniluvchi xabar yozish jarayonini yozishmaga aylantiradi. Rasmiy muloqot, qoidalar, buyruqlar, ma’lumotnomalar, siyosiy masalalar va hokazolar doimo yozma shaklda bo`lishi kerak.

• Yozma muloqot bildirishnomalar, eslatmalar, hisobotlar, xatlar va shu kabilarning barcha turlarini qamrab oladi. Muloqotning bu turi tashkilotlarda keng qo‘llaniluvchi xabar yozish jarayonini yozishmaga aylantiradi. Rasmiy muloqot, qoidalar, buyruqlar, ma’lumotnomalar, siyosiy masalalar va hokazolar doimo yozma shaklda bo`lishi kerak.
• Yozma nutq yuqori darajada bo`lmas ekan, og`zaki nutq ko`ngildagidek bo`lmaydi. Yozma nutqda og`zaki nutqga qaraganda til vositalarini tanlash va qo`llashga to`liq imkoniyat bo`ladi. Yozma nutqni xohlagancha tahrir qilish mumkin. Yozma nutqda og`zaki nutqdagi kabi hayajon bo`lmaydi, notiq shoshilmasdan, o‘ylab nutq tuzadi. Shu sababdan ham yozma nutq og`zaki nutqdan ko`ra ravon, aniq va izchilroq bo`ladi.

Yozma nutq - barqaror va qat’iy bo`ladi, u har doim avvaldan o‘ylanadi hamda matnga tushiriladi. Yozma nutq og`zaki nutqning rivojiga bevosita ta’sir etadi. Og`zaki nutq esa yozma nutq asosida rivojlanadi. Yozma mashqlar – bamisoli tafakkur mashqlaridir.

• Yozma nutq - barqaror va qat’iy bo`ladi, u har doim avvaldan o‘ylanadi hamda matnga tushiriladi. Yozma nutq og`zaki nutqning rivojiga bevosita ta’sir etadi. Og`zaki nutq esa yozma nutq asosida rivojlanadi. Yozma mashqlar – bamisoli tafakkur mashqlaridir.
• Biror voqelik yoki hodisa to‘g'risida fikrlash yozma mashqlar orqali takomillashadi. Yozma nutq mashqlari muayyan mavzu doirasida bevosita fikrlashga majbur etadi. Yozma nutq bilan doimiy shug'ullanadigan kishi doim o‘ylab gapirishga odatlanadi.Yozma nutq bilan muttasil shug'ullanmagan kishining yozma nutqi bilan og'zaki nutqi hech qachon muvofiqlashmaydi.

Yozmakommunikatsiya — maktublar, eslatmalar, protokollar, belgilar yoki matnlar orqali izohlanishlari juda qiyin, chunki muloqotda bo'lgan odamni ovozini eshitmaymiz va imo-ishoralarini ko'rmaymiz. Lekin, fikrni yozma ravishda ifodalash yozuvchiga nima demoqchi bo'lganligini o‘ylash va eng yaxshi variantini tanlash imkonini beradi. Samarali yozish usullari so'zlar, qisqa jumlalar va qisqa abzatsdan foydalanishda va muvofiqlashtirishda ham soddalikka urg'u beradi.

• Yozmakommunikatsiya — maktublar, eslatmalar, protokollar, belgilar yoki matnlar orqali izohlanishlari juda qiyin, chunki muloqotda bo'lgan odamni ovozini eshitmaymiz va imo-ishoralarini ko'rmaymiz. Lekin, fikrni yozma ravishda ifodalash yozuvchiga nima demoqchi bo'lganligini o‘ylash va eng yaxshi variantini tanlash imkonini beradi. Samarali yozish usullari so'zlar, qisqa jumlalar va qisqa abzatsdan foydalanishda va muvofiqlashtirishda ham soddalikka urg'u beradi.

1.Tanish so’zlardan foydalaning. Baxtga qarshi, ko'pgina biznes sohalarda faoliyat yurituvchi kotiblar tanish so'zlardan foydalanish o‘rniga o'zfikrlarini qog'ozga ko‘chirishni boshlasharkan, uning xarakterini o'zgartirishga moyil bo'lishadi.Masalan, urinmoq – harakat qilmoq, aniqlamoq - bilmoq, chekqo'ymoq - tugatmoq, namoyon qilmoq - ko'rsatmoq, ifoda qilmoq,qo'llamoq - foydalanmoq.

• 1.Tanish so’zlardan foydalaning. Baxtga qarshi, ko'pgina biznes sohalarda faoliyat yurituvchi kotiblar tanish so'zlardan foydalanish o‘rniga o'zfikrlarini qog'ozga ko‘chirishni boshlasharkan, uning xarakterini o'zgartirishga moyil bo'lishadi.Masalan, urinmoq – harakat qilmoq, aniqlamoq - bilmoq, chekqo'ymoq - tugatmoq, namoyon qilmoq - ko'rsatmoq, ifoda qilmoq,qo'llamoq - foydalanmoq.

Muvofiqlashtirish va so'zlarni tanlash.

2. Uzun so'zdan ko'ra qisqasini tanlang.

Umuman olganda, qisqa so 'zlar da xabar yaxshiroq yetkaziladi, chunki, uzun so'zlarning og'irlik nisbati o'quvchini chalkashtiradi.Qisqa so’zlar bilan gap tuzilsa, fikr aniq va lo’nda ifodalanadi.Ammo, ba’zi vibrofon (vibes), raqobatlashmoq (vie), achchig'ichiqqan (vex), kabi qisqa so'zlar faqatgina kamchlik uchun tushunarli bo'lishi mumkin. Shunday qilib, uzun so'zlardan ozgina ehtiyotkorlik bilan foydalanish donolik bo'ladi.Bundan tashqari, siz ishlatayotgan so'zlaringiz o'quvchingiz uchun tanish bo'lishiga amin bo'ling.

3.Terminologiyadan ehtiyotkorlik bilan foydalaning. Barcha sohalarning o'z terminologiyasi, ya’ni «jargon»i bor, ular kundalik ish leksikasining bir qismini tashkilqiladi.Aslida, ularning idrokimizda shunchalik ko'p paydo bo'lganidan, sohaga taalluqli bo'lmagan insonlar ham biladigandek tuyuladi.Va o'z sohangizdan tashqaridagi insonlarga yozayotganingizda bu muloqotda tushunmovchilikni keltirib chiqaradi.

• 3.Terminologiyadan ehtiyotkorlik bilan foydalaning. Barcha sohalarning o'z terminologiyasi, ya’ni «jargon»i bor, ular kundalik ish leksikasining bir qismini tashkilqiladi.Aslida, ularning idrokimizda shunchalik ko'p paydo bo'lganidan, sohaga taalluqli bo'lmagan insonlar ham biladigandek tuyuladi.Va o'z sohangizdan tashqaridagi insonlarga yozayotganingizda bu muloqotda tushunmovchilikni keltirib chiqaradi.
• Aniq yozish qobiliyati faqatgina so'zlar bilan cheklanib qolmaydi.Bu aniq gaplardan foydalanishni ham anglatadi.Gap da’vo, savol, buyruqyoki his-hayajon shaklida bo'lishi mumkin.

Yozma shaklda, gaplarning uzunligi yoki murakkabligi haqida qoidalar yo‘q, ammo qisqa gaplar sodda bo'lgani uchun oson tushuniladi. Murakkab strukturalarni taqdim etish bilan muammo hal etilmaydi. Uzun gaplar grammatik xatolarga ega bo'lishdek ayrim kamchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin.

• Yozma shaklda, gaplarning uzunligi yoki murakkabligi haqida qoidalar yo‘q, ammo qisqa gaplar sodda bo'lgani uchun oson tushuniladi. Murakkab strukturalarni taqdim etish bilan muammo hal etilmaydi. Uzun gaplar grammatik xatolarga ega bo'lishdek ayrim kamchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin.
• Yozuvdagi aniqlik faqatgina so'zlarning diqqat bilan tanlanishi va aniq gaplarni yozishga bog'liq bo'lmaydi. Bu yana ehtiyotkorlik bilan tuzilgan abzatsni talab etadi. So 'zlar gaplarga birikkandek, abzatsdagi gaplar ham mantiqiy ketma- ketlikka asoslanadi.Shunday qilib, abzats bir gapdan boshqasiga yo‘nalgani va bosqichma-bosqich rivojlangani sababli, abzats kimningdir fikrlash jarayoni bo'ladi.

Abzatsning xususiyatlari:

1.Jipslashganlik - gaplar kabi abzats ham jips bo`lishi kerak. Abzatsning mazmuni bir mavzu yoki g`oyaga taalluqli bo`lishi kerak.

2.Ulanish - yaxshi abzats bir gapdan boshqasiga mohirona o‘tishi kerak. Har bir gap oldingisi bilan mantiqan bog`lanishi kerak. Fikrlarning bir gapdan ikkinchisiga muvofiq holda fikrlar harakati bo`lishi kerak.

• 2.Ulanish - yaxshi abzats bir gapdan boshqasiga mohirona o‘tishi kerak. Har bir gap oldingisi bilan mantiqan bog`lanishi kerak. Fikrlarning bir gapdan ikkinchisiga muvofiq holda fikrlar harakati bo`lishi kerak.

Abzatsning uzunligi juda qisqa ham, juda uzun ham bo`lmasligi kerak. Abzats uzunligi uning mazmuniga bog`liq bo`ladi. Qisqa abzatslar xabarlar uchun mos bo`ladi.Qisqa abzats o`quvchiga hujjatlardagi tashkiliy rejaga rioya qilishga yordam beradi. Qo`shimcha tarzda, qisqa abzatslar ko`zni jalb qiluvchi bo`ladi. Odamlar tez-tez tanaffus bo`lishi tufayli ma’lumotlarni o‘qishni afzal ko`rishadi. Biroq, tanaffus juda tez bo`lishi kerak emas. Juda ham qisqa abzatslar guruhi yoqimsiz o`zgaruvchan ta’sir ko`rsatadi.

3.Uzunlik

Gaplarning xususiyatlari

1.Jipslashganlik

Birdaniga bir fikr asosiy g`oyani kuchaytirishga hissa qo`shuvchi barcha qismlaridan tashkil topgan gap gapning jipsligi deb ataladi.

2.Ulanish

Gapning turli qismlari nomuvofiq so`zlarsiz kelishadi. Gaplar mantiqiy ketma-ketlikda bo`lishi kerak.

3.Xilma-xillik

Bir turdagi fikr va g`oya turli gaplarda ijodkorona ifoda etilishi mumkin.

Tezaurus - biron -bir ilm-fan sohasiga oid lug`aviy birliklar mavzu tarkibida joylashtirilgan va ana shu birliklar o`rtasidagi semantik munosabatlar aks ettirilgan ideografik lug`atdir. Bunda so‘zlar alifbo tartibida emas, balki bir mavzu, bir tushunchaga aloqador so‘zlarning barchasi bir joyda beriladi. Kerakli so‘zlar tushunchaga qarab qidiriladi. Nazariy jihatdan tezaurus leksik-semantik tizimning ehtimoliy modellaridan biridir. Amalda undan yozuvchi individual lug`atini boyitish vositasi sifatida foydalaniladi. Tezaurus lug`atning aksi bo`ladi.

• Tezaurus - biron -bir ilm-fan sohasiga oid lug`aviy birliklar mavzu tarkibida joylashtirilgan va ana shu birliklar o`rtasidagi semantik munosabatlar aks ettirilgan ideografik lug`atdir. Bunda so‘zlar alifbo tartibida emas, balki bir mavzu, bir tushunchaga aloqador so‘zlarning barchasi bir joyda beriladi. Kerakli so‘zlar tushunchaga qarab qidiriladi. Nazariy jihatdan tezaurus leksik-semantik tizimning ehtimoliy modellaridan biridir. Amalda undan yozuvchi individual lug`atini boyitish vositasi sifatida foydalaniladi. Tezaurus lug`atning aksi bo`ladi.

Tezaurus haqida ma`lumot.

1. Biz ma’noni anglab yetganimizda, lekin so‘zning o‘zini bilmaganimizda yuzlanamiz. Bu tilimiz uchida turgan bo`lishi mumkinu, ammo so‘zni nimaligini bilmasligimiz mumkin.

• 1. Biz ma’noni anglab yetganimizda, lekin so‘zning o‘zini bilmaganimizda yuzlanamiz. Bu tilimiz uchida turgan bo`lishi mumkinu, ammo so‘zni nimaligini bilmasligimiz mumkin.
• 2. Bu boshqotirmaning topilmayotgan qismiga o‘xshaydi.
• 3. Lug`atlarda aytilishicha, tezaurus xazina yoki omborxona. Shunday qilib, lug`at sifatida ayniqsa, so`zlar uchun omborxonadir.
• Tezaurus – (grekcha - xazina) umumiy ma’noda – maxsus terminologiya ya’ni, lug`at, ma’lumotlar yig`indisi, korpus yoki jamlanma, ma’lum sohadagi bilimlar yoki faoliyat sohasidagi tushunchalar, ta’riflar va terminlarni to`liq o`z ichiga oladi.

U to‘g`ri leksik, korporativ kommunikatsiya uchun xizmat qiladi (bir fan yoki kasb orqali o`zaro bog`liq bo`lgan shaxslarning bir-biri bilan muloqot qilishda tushunishlari uchun).

• U to‘g`ri leksik, korporativ kommunikatsiya uchun xizmat qiladi (bir fan yoki kasb orqali o`zaro bog`liq bo`lgan shaxslarning bir-biri bilan muloqot qilishda tushunishlari uchun).
• Zamonaviy lingvistika sohasida lug`atlarning alohida turi bo`lib, unda semantik munosabatlar (sinonimlar, antonimlar, paronimlar, giponimlar, giperonimlar va h.k.) leksik birliklar bilan munosabati ko`rsatiladi.
• Tezauruslar ma’lum bir fanni talqin etishda muhim vositalardan biri sanaladi.

Tezaurus – yunoncha so`z bo`lib, “xazina” va “boylik” degan ma’nolarni anglatadi. Tezaurus muayyan tilda barcha so`zlarni qamrab oladigan, ularning matnda qo`llanish holatlarini to`la-to‘kis aks ettiradigan lug`at.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.Yozma kommunikatsiya nima?

2. Yozma nutq texnikasi nima?

3. Yozma nutqqa qanday talablar qo’yiladi?

4. Abzatsning xususiyatlari nimalardan iborat?

5. Tezaurus so’zi qanday ma’noni anglatadi?

6.Tezaurusdagi asosiy munosabatlarga nimalar kiradi?

7.Muvofiqlashtirish va so'zlarni tanlashning qanday usullari bor?

1- mashq. Venn diagrammasi yordamida muloqotning yozma va og'zaki turlarini tavsiflang.

• 1- mashq. Venn diagrammasi yordamida muloqotning yozma va og'zaki turlarini tavsiflang.

Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar

2 - mashq. Quyidagi so‘z va birikmalarning ma’nolarini izohlang va ular ishtirokida matn tuzing.

• 2 - mashq. Quyidagi so‘z va birikmalarning ma’nolarini izohlang va ular ishtirokida matn tuzing.
• Axborot bermoq, bayonnoma, so‘zga chiqmoq, so‘zolmoq, so‘z bermoq, ovoz bermoq, muhokama qilmoq, tavsiya etmoq, tayinlamoq, tasdiqlamoq, muhokamada chiqmoq, faol qatnashmoq, hay’at saylamoq, zimmasiga yuklamoq, topshirmoq, ta’sis etmoq, qaror qilmoq, ma’ruza qilmoq, fikr-mulohaza bildirmoq.

3 – mashq. Fanning biror sohasiga doir lug’at tuzing.

• 3 – mashq. Fanning biror sohasiga doir lug’at tuzing.
• 4 - mashq. Klaster usulidan foydalanib muloqotning xususiyatlarini ochib bering.

Muloqot

Berilgan matndagi terminlarning izohli lug’atini tuzing.

• Berilgan matndagi terminlarning izohli lug’atini tuzing.
• Lug'atlarning turlari
• lug'atlar lingvistik va ensiklopedik lug'at turlariga bo'linadi.
• Lingvistik (tilshunoslik) lug'atlar bir tilli va ko'p tilli bo'ladi.

Uy vazifasi

Bir tilli lug'atlarga quyidagilar kiradi:

Imlo lug'ati (so'zlarni to'g'ri yozishga yordam beradi),orfoepik lug'at (so'zlarni to'g'ri talaffuz qilishga yordam beradi), morfem lug'at (so'zlarni asos va qo'shimchalarga ajratishga yordam

beradi), izohli lug'atlar (tilda mavjud bo'lgan so'zlarga izoh beriladi), o'zlashma so'zlar lug'ati (chet tillardan kirgan so'zlarga ta'rif beriladi), frazeologik lug'at (iboralar lug'ati),terminologik lug'at (ma'lum fan sohasi bo'yicha atamalarga izoh beriladi), chastotali lug'atlar (ma'lum asarlarda so'zlarning qo'llanish doirasi haqida ma'lumot beradi), paronimlar lug'ati (tilda mavjud bo'lgan talaffuzdosh so'zlar haqida ma'lumot beradi) va shu kabilar. Ko'p tilli lug'atlarga esa tarjima lug'atlari kiradi.

1.Kommuni

2

3.

4.

5.

Mavzu yuzasidan savollar: