6-Seminar mashg’uloti Polisaxaridlarning sanoatda, xalq xo‘jaligida va tibbiyotda qo‘llanishi

---

6-Seminar mashg’uloti 
Polisaxaridlarning sanoatda, xalq xo‘jaligida va tibbiyotda qo‘llanishi 
Polisaxaridlar chiziqsimon yoki tarmoqlangan yuqori molekulali birikmalar boʻlib, 
ular molekulalari glikozid bog'i bilan bog'langan monosaxaridlardan tashkil 
topgan. Ular zaxira holdagi uglevodlar — kraxmal, inulin, glikogen, 
gemitsellyulozalardir. Uglevodlar maʼlum oʻsimliklardagina koʻp to'planadi. 
Masalan, lavlagida saxaroza, qoʻziqorinlarda mannit, kartoshkada kraxmal, 
paxtada sellyuloza koʻp bo'ladi. Uglevodlar. organik kislotalar, koʻp atomli 
fenollar, oshlovchi moddalar, antotsianlar, aminokislotalar, yogʻlar, oqsil va 
boshqalarga aylanadi. Uglevodlar hayvonlar organizmi quruq massasining 2% ini 
tashkil etadi. Uglevodlarning 1 g 4,1 kkal energiya berib, asosan, o'simliklardan 
olinadi. Bunday energiya anaerob, yaʼni glikoliz va aerob yoʻl bilan hayvon 
organizmida sarflanadi. Nafas olishda taxminan 30 baravar koʻp energiya ajraladi. 
Glikoliz jarayonida hosil boʻlgan sut kislotaning bir qismi oksidlanadi, qolgan 
qismi esa energiya ajralishi hisobiga glikogenga sintezlanadi. Uglevodlardan 
organizm uchun zarur boʻlgan glyukoza, fruktoza, askorbin kislota, antibiotiklar, 
yurak glikozidlari va boshqa olinadi. Uglevodlar sanoat va xalq xoʻjaligi, 
farmatsevtika va tibbiyot, oziq-ovqat sanoati va boshqa sohalar uchun xam muhim 
xom ashyo manbaidir. Bijg'ish mahsulotlari, o'nlab xil kislotalar, dori-darmonlar, 
toʻqimachilik sanoatining asosiy xom ashyolari — sellyuloza, qogʻoz, tolalar, 
plastmassalar ham Uglevodlardan foydalanib tayyorlanadi. Portlovchi moddalar, 
kinotasmalar, pergament, gummiarabik va boshqa ham shular jumlasiga kiradi. 
Sellyuloza muhim va keng tarqalgan tabiiy yuqori molekulyar birikma
hisoblanadi. Sellyulozadan va uning turli hosilalaridan olinadigan materiallarning
chegaralanmagan xomashyo bazasi, narxining pastligi. Sanoat sohalarining
rivojlanishini belgilab beradigan ko‘pgina muhim omillarga barqaror xomashyo
hisoblanadi. Paxta va taxta sellyulozasi qog‘oz va karton tayyorlash uchun, sun’iy
tola, ba’zi bir plastmassalar va laklar, neft, tekstil, oziq-ovqat, farmatsevtika va
boshqa sohalar uchun emulgatorlar va qotiruvchilar ishlatiladi. Sellyuloza tolalari
o‘simlik to‘qimalarida mexanik mustaxkamlikni ta’minlab beradi, shuning uchun
aynan tabiat “kompozitlar 2” deb ataluvchi materiallarni birinchi bor yaratgan.
Sellyulozadan keng foydalanish imkoniyatlari bu tabiiy polimerni kimyoviy
tuzilishi, strukturasi va xossalarini o‘ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi. 
Ushbu seriyali uglevodlarning vazifalari, tarkibi va tuzilishi tirik mavjudotlar 
organizmlari uchun, shuningdek, insonning iqtisodiy faoliyati uchun katta 
ahamiyatga ega.Ularning soni juda oz: kraxmal; glikogen; murein; glyukomannan; 

---

tsellyuloza; dekstrin; galaktomannan; muromin; pectin moddalari; amiloza; xitin. 
Bu to'liq ro'yxat emas, balki faqat hayvonlar va o'simliklar uchun eng ahamiyatlisi. 
Ushbu guruh uglevodlarning tuzilishi va vazifalari barcha jonzotlarning hayotiy 
faoliyati bilan chambarchas bog'liqdir. Masalan, o'simliklar zaxira ozuqa moddasi 
sifatida kurtak yoki ildizning turli qismlarida kraxmalni to'playdi. Hayvonlar uchun 
asosiy energiya manbai yana polisaxaridlar bo'lib, ularning parchalanishi natijasida 
ko'p energiya hosil bo'ladi. 
Uglevodlar hujayra tarkibida juda muhim rol o'ynaydi. Ko'plab hasharotlar va 
qisqichbaqasimonlar qopqog'i xitindan iborat, murein bakteriyalar hujayra 
devorining tarkibiy qismidir, tsellyuloza o'simliklarning asosidir. 
Hayvonlarni saqlash uchun ozuqa moddasi - glikogen, yoki hayvon yog'i, u 
ko'proq deyiladi. U tananing ma'lum qismlarida saqlanadi va nafaqat energiya, 
balki mexanik ta'sirlardan himoya funktsiyasini ham bajaradi. 
Ko'pgina organizmlar uchun uglevodlarning tuzilishi katta ahamiyatga ega. Har bir 
hayvon va o'simlikning biologiyasi shuki, u doimiy energiya manbasini, bitmas-
tuganmasligini talab qiladi. Va faqat ular buni, eng muhimi, polisakkaridlar 
shaklida berishi mumkin. Shunday qilib, metabolik jarayonlar natijasida 1 g 
uglevodning to'liq parchalanishi 4,1 kkal energiya chiqishiga olib keladi! Bu 
maksimal, hech qanday ulanish bo'lmaydi. Shuning uchun uglevodlar har qanday 
odam va hayvonning ovqatlanishida bo'lishi kerak. O'simliklar o'zlariga 
g'amxo'rlik qiladi: fotosintez jarayonida ular o'zlarida kraxmal hosil qiladi va uni 
saqlaydi. 
Uglevodlarning umumiy xususiyatlari. Yog'lar, oqsillar va uglevodlarning tuzilishi 
umuman o'xshash. Axir ularning barchasi makromolekulalardir. Hatto ularning 
ba'zi funktsiyalari umumiy xarakterga ega. Sayyoramiz biomassasi hayotidagi 
barcha uglevodlarning o'rni va ahamiyati umumlashtirilishi kerak. Uglevodlarning 
tarkibi va tuzilishi ularni o'simlik hujayralari membranasi, hayvonlar va bakterial 
membranalar uchun qurilish materiali sifatida ishlatilishini, shuningdek hujayra 
ichidagi organoidlarni shakllantirishni nazarda tutadi. 
Himoya funktsiyasi. Bu o'simlik organizmlariga xos bo'lib, tikanlar, tikanlar va 
boshqalarning paydo bo'lishida namoyon bo'ladi. 
Plastik rol hayotiy molekulalarning (DNK, RNK, ATP va boshqalar) hosil 
bo'lishidir. 

---

Retseptor funktsiyasi. Polisaxaridlar va oligosaxaridlar hujayra membranasi orqali 
transport o'tkazmalarining faol ishtirokchilari, effektlarni ushlab turuvchi 
"qo'riqchilar". 
Energiya roli eng muhim hisoblanadi. Barcha hujayra ichidagi jarayonlar uchun, 
shuningdek, butun organizmning ishi uchun maksimal energiya beradi. 
Osmotik bosimni tartibga solish - glyukoza bu nazoratni amalga oshiradi. 
Ba'zi polisaxaridlar zaxira ozuqa moddasiga, hayvonot uchun energiya manbaiga 
aylanadi. 
Shunday qilib, yog'lar, oqsillar va uglevodlarning tuzilishi, ularning funktsiyalari 
va tirik tizimlar organizmlaridagi roli hal qiluvchi va hal qiluvchi ahamiyatga ega 
ekanligi aniq. Ushbu molekulalar hayotni yaratuvchilardir, ular uni saqlaydi va 
qo'llab-quvvatlaydi. 
Boshqa yuqori molekulyar birikmalar bilan uglevodlar 
Uglevodlarning roli ham sof shaklda emas, balki boshqa molekulalar bilan 
birgalikda 
ma'lum. 
Bularga 
eng 
keng 
tarqalganlari 
kiradi, 
masalan: 
glikozaminoglikanlar yoki mukopolisakkaridlar; glikoproteinlar. 
Ushbu turdagi uglevodlarning tuzilishi va xususiyatlari juda murakkab, chunki 
kompleks turli xil funktsional guruhlarni birlashtiradi. Ushbu turdagi 
molekulalarning asosiy roli organizmlarning ko'plab hayotiy jarayonlarida ishtirok 
etishdir. Vakillar: gialuron kislotasi, xondroitin sulfat, heparan, keratan sulfat va 
boshqalar. 
Boshqa biologik faol molekulalar bilan polisaxaridlar komplekslari ham mavjud. 
Masalan, 
glikoproteidlar 
yoki 
lipopolisaxaridlar. 
Ularning 
mavjudligi 
organizmning immunologik reaktsiyalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga 
ega, chunki ular limfa tizimi hujayralarining bir qismidir.