6-sinf. Botanika 7-dars: gul

12.2. Achitqi zamburug‘lar
Turish (achitqi) aralashtirib qorilgan xamir iliq joyga qo‘yilsa, ma’lum vaqt o‘tgach u ko‘pchib chiqadi. Bu holatga xamirning oshishi deyiladi. Oshgan xamirdan yopilgan non yumshoq va sifatli bo‘ladi.
Xamirning oshishi, unga qo‘shilgan turishdagi achitqi zamburug‘lar faoliyatiga bog‘liq.
Achitqi zamburug‘i bir hujayrali mikroskopik organizmdir. Uning hujayrasi qobiq bilan o‘ralgan sitoplazma, mag‘iz va vakuoldan tashkil topgan.
Achitqi zamburug‘i xamir tarkibidagi kraxmal moddasi bilan oziqlanadi va uni parchalab, spirt bilan karbonat angidrid gaziga aylantiradi. Hosil bo‘lgan gaz pufakchalari og‘ir xamir massasini ko‘tarib chiqadi, xamir oshadi. Natijada xamir g‘ovak va yengil bo‘lib qoladi.
Achitqi zamburug‘lar yaxshi sharoitda juda tez, kurtaklanib ko‘payadi. Bunda zamburug‘ hujayrasi ustida bo‘rtma hosil bo‘ladi va u o‘sib kattalashadi, so‘ngra ona hujayradan ajralib chiqib mustaqil yashaydi. Achitqi zamburug‘ning ba’zi turlarida ko‘payish jinsiy yo‘1 bilan boradi. Bunda zamburug‘ning ikkita hujayrasi bir-biri bilan qo‘shilib zigota hosil qiladi, so‘ng zigota ichidagi borliq bo‘linib, 4 yoki 8 ta spora hosil qiladi. Bu sporalardan mustaqil achitqi zamburug‘i hosil bo‘ladi.
Achitqi zamburug‘larining ishtirokisiz non yopib, pivo tayyorlab bo‘lmaydi. Respublikamizda non zavodlari, pivo zavodlari, novvoyxonalar va uy sharoitida non yopish ehtiyojini ta’minlash uchun zavodlarda achitqilar (turishlar) tayyorlanadi.
Achitqilar – achitqi zamburug‘larining to‘plamidir. Quritilib, taxtakachlangan achitqi zamburug‘lari sovuqda ko‘paymaydi, lekin uzoq vaqtgacha tirik turadi. Achitqini shakar eritmasiga solib, iliq joyga qo‘yilsa undagi zamburug‘lar darrov jonlanib, haddan tashqari tez ko‘paya boshlaydi.
Shunday qilib, achitqi zamburug‘lari xalq xo‘jaligida va turmushda keng qo‘llaniladi.

12.3. Qalpoqchali zamburug‘lar
Erta bahorda respublikamiz bog‘larida, to‘qaylarida, daryo bo‘ylarida, adir va tog‘ etaklarida to‘p-to‘p bo‘lib foydali (iste’mol qilinadigan) va zaharli zamburug‘lar chiqa boshlaydi.
O‘zbekistonda ko‘p uchraydigan qalpoqchali zamburug‘lardan biri qo‘ziqorindir.
Qo‘ziqorinning mevatanasi yirik, bo‘yi 10-20 sm, ichi bo‘sh bo‘lib, qalpoqcha va oyoqchadan iborat. Qalpoqchasining ustki tomoni qo‘y qornining ichki tomoniga o‘xshash katakchalarga bo‘lingan, cheti esa oyoqchasi bilan birlashgan holda o‘sadi. Qalpoqchadagi katakchalar ichida sporalar yetishadi.
Qo‘ziqorinlar chirindiga boy tuproqda yashovchi saprofit zamburug‘lardir. Ularning ko‘p yillik vegetativ tanasida yoz faslida oziq moddalar to‘planadi va kuzdan boshlab mevatanacha hosil bo‘ladi. U faqat kelgusi yilning ko‘klamida tuproq nami ketmasdan o‘sib, yo‘g‘onlashib, kattalashadi, so‘ngra bahorning yog‘inli va iliq kunlarida yer betiga chiqadi va sporalarini sochadi.
Qo‘ziqorin va qo‘zidumbalarning bahorgi mevatanasi iste’mol qilinadi. Qo‘zidumba issiqxonalarda ham o‘stiriladi. U sporasi ungandan so‘ng, qirq kunda yetiladi.
O‘zbekiston tekisliklarida qalpoqchali zamburug‘larni faqat bahorda uchratish mumkin, chunki bu yerlar yozda ular uchun haddan tashqari quruqlik qiladi. Ular apreldayoq yo‘qolib ketadi, tuproqda esa faqat sporalari qoladi.
Tog‘larimizdagi o‘rmonlarda xilma-xil qalpoqchali zamburug‘lar o‘sadi. Bu yerlarda ular uchun qulay sharoit bor: tuproqda nam yetarli, chirindi ko‘p, yorug‘lik kam, yozda harorat uncha baland bo‘lmaydi.
Qalpoqchali zamburug‘lar orasida zaharlilari ham bor. Tuproq chirindisi ko‘p va doim zax bo‘ladigan yerlarda, go‘ng uyumlari ustida zamburug‘lar uchraydi. Go‘ng zamburug‘ining mevatanasi uzun, oyoqchasi ingichka va tepasi cho‘qqaygan yupqa qalpoqchadan iborat. Qalpoqchasining ostki tomoni, sporalarining ko‘pligidan qop-qora bo‘lib ko‘rinadi. Sporalar yetilishi bilan zamburug‘ning mevatanasi yumshaydi va undan quyuq qora siyohga o‘xshash suyuqlik toma boshlaydi. Shuning uchun go‘ng zamburug‘i «siyoh» zamburug‘i deb ham ataladi.