6. тема. Biliw processleri joba

Qıyal etiwdiń túrleri
Qıyal óziniń aktivligi menen dógerek-átiraptı ózgertiwge baģdarlanģan shaxstıń dóretiwshilik iskerliginiń áhmiyetli shárti sıpatında xızmet etedi. Psixologiyada qıyal etiw passiv hám aktiv, ıqtıyarlı, ıqtıyarsız, qayta tiklewshi hám dóretiwshilik túrleri izertlengen.
Passiv qıyal ıqtıyarlı, ıqtıyarsız bolıwı múmkin. (Mısalı: ıqtıyarsız qıyalģa - tús kóriwimiz, gallyucinaciya, affektiv jaģdayda, patologiyalıq jaģdaylarda hám t.b.) Insan balası qanshelli(ıqtıyarlı qıyalģa) mazalı qıyalģa berilse, ol sonshelli dárejede passiv shaxs sanaladı, bul kórinis onıń kemshiligi esaplanadı, sebebi onda jasaw ushın gúres sıpatları joģaladı, insannıń qıyınshılıqlardı jeńiwden uzaqlastıradı, ol reallıqtan óz gezeginde jıraq boladı.
Aktiv qıyal óz gezeginde dóretiwshi, tiklewshi kórinislerde bolıwı múmkin. Olar ásirese tálim-tárbiya processinde keńislikte, waqıt, háreket birliklerine baylanıslı xabarlarģa dıqqat penen qarap tiklew processinde usı qıyal túri rawajlanadı. Dóretiwshi qıyal etiwdiń tiklewshi qıyaldan parqı, orginal hám qımbatlı materialdı hám dóretiwshi ónimlerde jańa obrazlardı jaratıwdaģı aktivliginen ibarat bolıp esaplanadı.
Qıyal etiwdiń fiziologiyalıq tiykarları-Qıyal etiw processleriniń, fantaziyalıq obrazlardıń payda bolıwı, insan miy xızmetiniń jemisi esaplanıp, bas miy úlken yarım sharları qabıģı bólimi funkciyası arqalı ámelge asadı. Qıyal etiw processinde insan ontogenezinde júzege kelgen baylanıslar sisteması jemiriliwi aqıbetinde jańa sistema payda boladı. Bunday halat málim zárúrlik yaki tosattan bolģan sırtqı tásir arqalı miy qabıģında kúshli qozģalıw oshaģınıń payda bolıwı sebepli kelip shıģıwı múmkin. Sol sebepli qıyal súrip atırģan shaxsta nerv kletkalarınıń toparları óz-ara qaytadan baylanısı, fantaziya obrazlarına tiyisli jańalıq hám uqsaslıqlardıń kórinisleri usı jańasha baylanısqa boysınadı. Qıyal miy úlken yarım sharları qabıģı funkciyası bolıwına qaramastan, onıń fiziologiyalıq mexanizmleri miydiń basqa bólimleri menen baylanıslı ekenligi haqqında oylawģa múmkinshilik jaratadı.
Miydiń usınday tereńirek bólimleri gipotalam – limbik (hypothalamus – joqarı oraylar jıyındısı, hár qıylı funkciyalardıń maslasıwın támiynlep turadı, lat-limbus –shegara, shet. Thalamus – grekshe, tóbelik) sisteması fantaziya obrazlarınıń rawajlanıwı menen olardıń xızmet processlerine qosılıwında miy yarım sharları qabıģı menen birge qatnasadı. Insan miyi fantaziya obrazlarına hám de organizmniń periferik bólimlerine basqarıwshılıq tásirin ótkizip, olardıń xızmetin ózgertip turadı. SHaxs ashıwlanģanda qandayda bir nárse haqqında qattı oylaģanda, álbette dene aģzalarında kózge taslanatuģın ózgerisler bolıwı múmkin. Payda bolģan bunday belgiler «stigmat»lar dep ataladı (grekshe – stigma – daq, shıram). Qádimgi xalıq ápsanalarında, insan qattı fizikalıq tayaq jewin eslese, sol azaptıń izleri qıstawlı túrde júzege keliwi haqqında aytıladı. Qıyaldıń organikalıq processler menen tıģız baylanıslıģı haqqındaģı maģlıwmatlar ideomotor (grekshe idea – túsinik, lat- motor-háreketlendiriwshi degen mánisti bildiredi) aktleri jámlengen boladı.