61. Po'lat qo'llanish sohasiga qarab ikkiga: instrumental (turli asboblar, uskunalar, har xii qurollar yasash uchun) va maxsus (zanglamaydigan o'tga chidamli va boshqalar) po'latlarga bo'linadi

60.
61. Po'lat qo'llanish sohasiga qarab ikkiga: instrumental (turli asboblar, uskunalar, har xii qurollar yasash uchun) va maxsus (zanglamaydigan o'tga chidamli va boshqalar) po'latlarga bo'linadi. Tarkibiga qarab ham ikkiga: uglerodli va ligerlangan po'latlarga bo'linadi. Uglerodli po'latlaming xossasini belgilovchi eng muhim komponenti uglerod bo'lib begona aralashmalari esa (0,3-0,8 % Mn, 0,2-0,4 % Si, 0,005 % gacha P va 0,04 % gacha S) uning xossalariga sezilarli ta'sir etmaydi. Bu po'lat tarkibidagi uglerodning miqdoriga qarab kam uglerodli (0,25 % gacha C), o'rtacha uglerodli (0,25 dan ta 0,6 % gacha C) va ko'p uglerodli (0,6 % C dan ko'p) po'latlarga bo'linadi. Kam uglerodli po'latdan u plastik bo'lganligi uchun bug' qozonlari, turli qalinlikdagi tunukalar, yumshoq simlar va boshqalar tayyorlanadi, o'rtacha uglerodlisidan relslar, qalin tunukalar, simlar, quvurlar va boshqalar tayyorlanadi, ko'p uglerodlisi asbobsoz po'lat bo'lib, turli tuman asbob-uskunalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Ligerlangan po'latlar tarkibida ugleroddan tashqari maxsus ligerlovchi elementlar, masalan: W, V, Cr, Mo, Ni va boshqalar ushlaydi. Ulardan ayniqsa, xrom keng qo'llaniladi. Ozgina (1-1,5 %) qo'shilgan xrom ham po'latning qattiqligi va mustahkamligini uglerodli po'latga qaraganda keskin oshiradi va bunday po'lat avtomashina va traktorlaming turli qismlari, sharikopodshipniklar tayyorlash uchun ishlatiladi. Agar 12-17 % gacha xrom qo'shilsa, bunday po'lat zanglamaydi, 25-28 % gacha xrom qo'shilsa, po'lat o'tga chidamli bo'ladi. Agar unga xromdan tashqari yana nikel ham qo'shilsa xromanikelli po'lat (1,5 % gacha Cr va to 4 % gacha Ni) yuqori plastiklikka ega bo'ladi, mo'rtligi keskin kamayadi. Shuning uchun ham bunday po'lat porshenlar, tishli uzat-gichlar (shestemalar) dvigatel vallari va boshqalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Zanglamaydigan po'latdan (17-20 % gacha Cr va 10 % Ni) samolyot qismlari kimyo sanoati apparatlari, pshxona idishlari-L pichoqlar, QQshiq-yjJkaJar ya shu kabilar tayyorlanadi. O'tga chidamli 'po'lat (15-25% gacha Cr va 15-27% gacha Ni) esa gaz trubinalari, reaktiv va raketa dvigatellari va boshqalar tayyorlashda qo'llaniladi.

62. Bu usulda cho'yanning qayta ish lab po'lat olishda cho'yan tarkibidagi qo'shimchalarni oksidlashjarayoni noksimon shakldagi katta metall qurilma - konvertorlarda amalga oshiriladi Konvertor ichi o'tga chidamli g'isht bilan qoplangan noksimon qurilma bo'lib, tashqi tomoni po'lat bilan qoplangan ikki yon tomonidan qo'zg'almas ushlagichlarga - gorizontal o'qlarga mahkamlangan holda osilib turadi va uni og'zini pastga qaratib ag'darib va yana o'z holiga qaytarish, ya'ni aylantirish mumkin. Konvertor ichiga gorizontal hold a uni og'zi orqali qayta ishlanuvchi suyuq cho'yan va flyus - ohak yoki ohaktosh solinadi, havo yoki kislorodga boyitilgan havo esa vertikal holda tepa qismidan - og'zidan puflanadi. Bunda yuqorida qayd qilingan oksidlanish reaksiyalari ketadi. Bu usulning asosiy afzalligi shundaki, u tejamli usuldir. Kerakli haroratni (1700°C) saqlab turish uchun yoqilg'i yoqish talab yetilmaydi, balki qo'shimchalarning oksidlanishi ekzotermik reaksiya bo'lganligidan reaksiya issiqligidan foydalaniladi. Jarayon tugagach, konvertordan shlak ag'darib olinadi va tayyor po'lat quyib olinadi. Bu usul, tarkibida kam fosfor saqlovchi cho'yanni qayta ishlashga yaroqlidir. Tarkibida ko'p fosfor saqlovchi cho'yanni qayta ishlash usulini 1878- yilda ingliz injeneri Tomos kashfetdi. Bu usulda po'lat olish konvertorining ichi asosli xossaga ega bo'lgan o'tga chidamli materiallar (dolomidli g'ishtlar) bilan qoplangan bo'ladi. Bu usulda yuqori harorat asosan fosforning oksidlanishidan hosil bo'ladi va hosil bo'lgan shlak tarkibida fosforni (Ca3(P04)2 shaklida) ko'p ushlagani uchun maydalanib, tomosshlak nomi bilan fosforli o'g'it sifatida ishlatiladi. Har ikkala konvertor usulning asosiy kamchiligi po'lat eritishda po'lat cho'yanga temir-tersak qo'shib bo'lmasligidadir hamda hosil bo'lgan po'lat tarkibida anchagina azotni o'ziga eritib oladi, natijada uning sifati buziladi (bunday po'lat eskirgach, ya'ni vaqt o'tishi bilan uning elastikligi kamayib mo'rt bo'lib qoladi). 1951- yilda Avstriyada kislorod - konvertor usulining toza kislorodli turi kashf etildi. Bu usul ham Bessemer usuliga o'xshaydi. Asosiy farqi shundaki, bu usulda havo o'rniga toza kislorod (99,5 %) 0,9-1,4 MPa bosirn bilan furma orqali puflanadi va furma suv bilan sovitilib turiladi. Kislorod katta bosim ostida suyuq cho'yanga puflangani uchun cho'yan orasidan o'tib uni qo'zg'aydi va shlak bilan aralashishini taminlaydi. Toza kislorod bo'lgani uchun bu usulda oksidlanish reaksiyasijadal ketadi, bu holat konvertorga ternir-tersak, ruda va flyus qo'shish imkonini beradi. Konverdorda po'latning cho'yanga aylanishjarayoni 35-40 daqiqada tugallandi. Hajmi 100 tonnali kislorod konvertorining balandligi 8 m, diametri 4 m, unda po'lat suyuqlantirilib olishjariyoni 45 daqiqa davom etadi. Shunday pechning mahsuldorlgi 750 ming t/yilga teng.
63. Temir bilan bir vaqtning o'zida cho'yan tarkibidagi begona qo'shimchalar ham qisman kislorod bilan oksidlanadi hamda temirning yuqori oksidlari temir bilan qaytariladi. 2Fe +02 - 2FeO 2C+02-2CO
Si + 02-Si02 2Mn +02-2MnO 4P + 502-2P20 5 S+ 02- S02 Fe20 3 + Fe-3FeO Hosil bo'lgan FeO cho'yanda yaxshi eriydi va unda erigan boshqa elementlarni oksidlaydi, chunki birinchidan, temirning konsentratsiyasi katta bo'lgani uchun ko'p hosil bo'ladi, ikkinchidan, cho'yandagi qo'shimchalar (C, Si, Mn, S) temirga nisbatan kislorod bilan shiddatliroq reaksiyaga kirishadi.
Marten pechi (SO- rasm) ikki qismdan: vanna va regeneratorlardan tuzilgan. Pech tepa qismi, vanna usti gumbazi, vanna, old orqa va yon devorlaridan iborat. Vannaning ichki devorlari o'tga chidarnli g'ishtlardan yasalgan. Pechning oldingi devorida 3-4 ta metall kiritish tuynuklari bo'ladi. Shixta - cho'yan, temir-tersak va flyus shu yerdan pechga solinadi. Pechning orqa devorida esa po'lat chiqariladigan teshiklari bo'ladi. Tayyor bo'lgan po'lat shu teshiklardan chiqarib olinadi. Vannaning ikkala yon tomonida yoqilg'i va havo keladigan hamda yonish mahsulotlari chiqib ketadigan 4 ta kana! regeneratorlari bo'lib, ularning ichi o'tga chidarnli g'ishtdan yasalgan nasadka bilan to'lg'azilgan. Havo va yonuvchi gazlar regeneratorda qizdirib olinadi. Bir juft reganerator orqali yoqilg'i yonishida hosil bo'lgan issiq gazlar (1600°C) o'tkaziladi. Natijada regenerator devorlari (nasadka qattiq qiziydi). So'ngra gazlar oqimining yo'nalishi o'zgartiriladi. Yani qizdirilgan regeneratorlar orqali havo yonuvchi gaz, qizdirilmagan ikkinchi juft regenerator orqali esa yoqilg'ining yonishidan hosil bo'lgan issiq gazlar o'tkazaladi. Pechda harorat 1700-17S0°C gacha ko'tariladi, chunki marten pechida kislorod konvertoridan farq qilib, havo (kislorodga boyitilgan havo) suyuq cho'yan orqali emas, balki uning ustidan o'tadi. Shu boisdan uning yuzasida bo'lgan qo'shimchalargina oksidlanadi. Suyuqlantirilgan massaning ichida esa qo'shimcha elementlarning oksidlanishi temir-tersakda bo'ladigan temir (II) oksid hisobiga boradi. Suyuq po'latni chiqarib olishdan ilgari zaruriyatga qarab ligerlovchi elementlar qo'shiladi. Marten pechida xomashyo qayta ishlanuvchi cho'yan, temir-tersak, yuqori sifatli temir rudasi va flyus hisoblanadi. Natijada xomashyo sifatida cho'yanning miqdorini 40-60 % gacha kamaytirish imkoniyati tug'iladi. Bu holat, po'lat ishlab chiqarishni cho'yanga nisbatan ancha ko'paytirish irnkoniyatini beradi. Hajmi SOO tonnali marten pechinning (bir marta suyuqlantirganda SOO t. po'lat tayyorlab beradi) uzunligi 16 m, eni 6 m, vannasidagi suyuq po'lat va shlak qatlamining qalinligi 1,2 m. Shunday pechning mahsuldorligi 300 ming t/ yilga teng bo'ladi.

64. Metanol uglerod (II) oksidini gidrogenlash usuli bilan, ya'ni sintez-gazdan olinadi. CO+2H2 P CH30H+ 111 KJ Sintez gaz metanni suv bug'i bilan oksidlovchi konvertsiyasidan yoki tabiiy gazni termooksidlovchi kreking qilish bilan (bunda sintez gaz bilan bir vaqtda asetelin ham olinadi) olinadi. Metanol sintezlash uchun CO va N 2gazlarining 1:4 dan 1:8 gacha nisbatdagi aralashmasi olinadi. Jarayon 20-35 MPa bosimda 370-420°C haroratda rux-xromli katalizator ishtirokida olib boriladi. Metanolning unumi unchalik katta emas, shuning uchun sintez dastlabki gazlar aralashmasini ko'p marta aylantirish (sirkulyatsiyalash) bilan amalga oshiriladi. Bosimning kamayishi yoki haroratning optimal qiymatidan ortishi metan, formaldegid, dimetil efir va yuqori spirtlar kabi qo'shimcha mahsulotlar hosil bo'lishga olib keladi. CO+3H2~CH4+H20+209 kJ 2CO+2H2~ CH4+C02+252 kJ CO+ H2~CH20+8,4 kJ

CH30H+nCO+2nH2~CH3(CH2)nOH+nH20 2CH30H~CH30CH3 + H20 CH30H+H2~CH4+ H20 Reaksiyajarayonida metanolning hosil bo'lishi reaksion aralashma hajmining kamayishi bilan boradi, shuning uchun Le-Shatele prinsipiga muvofiq sistemada bosimning ortishi muvozanatning spirt hosil bo'lishi tomonga siljishga hamda qo'shimcha reaksiyalaming borishini kamayishiga olib keladi. Reaksiya ekzotermik bo'lganligidan haroratning ko'tarilishi muvozanatni chapga siljitadi va sintez-gazning metanolga aylanish darajasini kamaytiradi
65. Sanoatda etilenni gidratlashning sinitetik usuli ikki xiI usulda amalga oshiriladi: sulfat kislotali gidratlash va bug' fazali katalitik gidratlash (katalizator yordamida suv bug'ini etilenga to'g'ridan to'g'ri birik-tirish). Etilenni to'g'ridan to'g'ri gidratlash bir bosqichda boradi. CH2=CH2+HOH=CH3CH20H + 46 kJ
Haroratni pasaytirish va bosimni oshirish muvozanatni etilenni gidratlash tom~mga siljitadi Etilenni to'g'ri gidratlashning texnologik sxemasi bir necha to 'xtovsiz boruvchi bosqichlardan: 1) dastlabki bug' -gaz aralashmasini tayyorlash va uni qizdirish; 2) etilenni gidratlash; 3) reaksiya mahsulotlarini neytrallash; 4) sirkulyatsiya gazini tozalash: 5) etanolni rektifikatsiyalash kabilardan iborat. Konsentratsiyasi 98 % bo'lgan etilen kompressorda siqil~b, suv bug'i va sirkulyatsiya gazi bilan qo'shilib hosil bo'Jgan aralashma reaksion gazlar aralash-masining issiqligi bilan 200°C gacha taxminiy qizdirish uchun issiq almashtirgichda boradi. So'ngra bug'-gaz aralashmasi quvursimon pechda 280°C gacha qizdiriladi va gidratorga boradi. Gidrator balandligi 10 m, diametri 1,5 m bo'lgan ichi bo'sh po'lat kolonna, korroziyalanishning oldini olish uchun, uning ichi qizil mis bilan qoplangan. Uning ichi 8,5 m balandlikka qattiq katalizator bilan to'lg'azilgan gazning kontaktlanish vaqti 18 - 20 soniya. Gidrator ish rejimi bo 'yicha ideal siqib chiqarish adiabatik reaktorlarga yaqin o'xshaydi. Reaksiya natijasida hosil bo'lgan mahsulotlar aralashmasi izma-iz issiqalmashtirgichda soviydi, hosil bo'lgan kondensat (spirtning suvli suyuq eritmasi) yig'gichda ajralgach sovitgichda to'liq soviyda va reaksiyaga kirishrnay qolgan gazlar etonol bug' bilan skrubberda suv bilan to'liq yuvilib ajraladi.
66. Kucherov reaksiyasi (1881- yil) yordamida olinar edi. Bunda ishlatiladigan simobli katalizatorning zaharli bo'lganligi uchun, hozirgi davrda asetilenni bug' fazali gidratlash usuli bilan sirka aldegidi olinadi. Bunda atsetilen 1: 10 hajmiy nisbatda qattiq qizdirilgan suv bug'i bilan aralashtirilib 400°C da fosfatli katalizator (CdHP04,Ca3(P04)2) qavati orqali o'tkaziladi. Atsetilenga suvning birikishidan hosil bo'lgan vinil spirti darhol qayta guruhlanib, sirka aldegidiga aylanadi. Aldegidni tezlik bilan reaksion aralashmadan ajratib olish kerak, aks holda kondensatlanadi.Sirka aldegidning sirka kislotagacha oksid1anish uch bosqichda boradi: Birinchi bosqichda hosil bo'lgan persirka kislota kuchli oksid1ovchi bo'lib, ikkinchi bosqichda u sirka aldegid bilan birikib uni sirka angidridiga aylantiradi. Persirka kislota port1ovchi modda. U portlaganda kislorod va sirka kislotaga aylanadi, portlashni oldini olish maqsadida persirka kislotani to'planib qolmasligi uchun oksidlash jarayonini suyuq muhitda olib boriladi. Buning uchun aldegid va marganets(Il) atsetatning (katalizator) sirka kislotadagi eritmasidan foydalaniladi. (Mn(CH3COO)2) reaksiyaning ham birinchi, ham ikkinchi bosqichlarini tezlashtiradi. Uchinchi bosqichi - angidridning gidratlanishi (1) va (2) bosqichlardan ko'ra sekinroq boradi.
67. Polimеrli kompozitsion matеriallar matritsasi va alohida tolalarining fizik-mехanik хossalarini rеal sharoitda turli хil bo`lishi natijasida uning mехanik хossalari tasodifiy tabiatga ega bo`ladi va mustahkamlik ko`rsatkichlari kеngko`lamli tarqoq хususiyatli bo`ladi. Buning asosiy sabablariga tolalarning buklanib, ezilib, egilib qolishi, tuzilishidagi, matritsada noto`g‘ri joylashib qolishidagi, tolalarning matritsa bilan birikish chеgarasidagi nuqsonlar va tехnologik jarayon rеjimlarining buzilishi kabilarni kеltirish mumkin. SHuning uchun polimеrli kompozitsion matеrialdan buyum tayyorlash bilan bir qatorda undan namunalar tayyorlanish komplеks sinovdan o`tkaziladi.