7- tema. Túrli ekonomikalıq modellerde pul aylanısınıń ózine say qásiyetleri

7- tema. Túrli ekonomikalıq modellerde pul aylanısınıń ózine say qásiyetleri
7.1. Pul aylanısı, onıń mánisi hám strukturalıq bólimleri
7.2. Naq pulsız esap - kitaplardıń tiykarǵı formaları, qásiyetleri
7.1. Pul aylanısı, onıń mánisi hám strukturalıq bólimleri
Pul aylanısı - naq pullı hám naq pulsız sırtqı kórinislerdegi pul belgileriniń úzliksiz háreket processi bolıp tabıladı. Bahanıń ózinen bóleklengenlik házirgi pul aylanısınıń ayrıqsha ózgesheligi esaplanadı. Basqasha aytqanda, házirgi pul aylanısı metall pullar baylanısı sharayatındaǵı sıyaqlı bahalı emes, sebebi pul belgisiniń mánisi nominaldan bir talay kem jáne onıń áhmiyeti bolmawı múmkin.
Pul aylanısı pul qarjıları háreketiniń tómendegi arnawlı bir jollarınan quram tabadı:
1. Aqshalardıń oraylıq bank penen kommerciya bankleri ortasındaǵı háreketi. Bunday háreket pul qarjıları emissiyasi processleri hám kommerciya bankleri qarjılarınıń Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń májburiy rezervlew fondına kóshiriliwi menen baylanıslı. Kommerciya bankleriniń kreditlew processleri múnasábeti menen pul qarjılarınıń kóshiriliwin de soǵan kirgiziw múmkin.
2. Pul qarjılarınıń kommerciya bankleri ortasındaǵı háreketi. Bul jaǵdayda bul banklerdiń klientlerine xızmet kórsetiw menen baylanıslı pul kóshiriwler yamasa kommerciya bankleriniń óz-ara kreditlewleri názerde tutıladı.
3. Firmalar hám shólkemler ortasındaǵı háreket. Pul qarjılarınıń bul ekonomikalıq subektler ortasındaǵı háreketi tovarlar aylanısı hám bunday tovarlar aylanısındaǵı, sonıń menen birge, óz-ara talaplardı esapqa alıwdaǵı aqsha tólew processleri menen baylanıslı.
4. Bankler, firmalar hám shólkemler ortasındaǵı háreket. Pul qarjılarınıń bul subektler ortasındaǵı háreketi tiykarlanıp kreditlew hám qarız minnetlemelerin esapqa alıw operatsiyaları, sonıń menen birge, pul qarjıların saqlaw hám kóshiriwge tiyisli operatsiyalar menen baylanıslı.
5. Bankler hám xalıq ortasındaǵı háreket. Pul qarjıları qarıydarlıq kreditin beriw hám pul qarjılarınıń xalıqtıń dáramatların saqlaw hám kóbeytiw maqsetlerindegi háreketine tiyisli aktiv process sebepli kóshiriledi.
6. Firmalar, shólkemler hám xalıq ortasındaǵı háreket. Pullar háreketiniń bul jolı aqshalardıń tovar aylanısı operatsiyalarına aqsha tólew hám úy xojalıqlarınıń xızmetkerler miynetine aqsha tólew munasábeti menen kóship júriwinen ibarat boladı.
7. Bankler hám finans institutları ortasındaǵı háreket. Pul qarjılarınıń bul ekonomikalıq munasábetler subektleri ortasındaǵı háreketi óz-ara kreditlew operaciyaları hám ekonomikalıq payda alıwǵa yamasa úshinshi subektlerdiń arnawlı bir operatsiyaların rásmiylestiriwge járdem beretuǵın basqa finanslıq háreketler sheńberinde ámelge asıriladı.
8. Finans institutları hám xalıq ortasındaǵı háreket. Pul qarjılarınıń bul jaǵdaydaǵı háreketi xalıqtıń, ádetde, óz dáramatların kóbeytiw maqsetinde arnawlı bir finans operatsiyaların orınlawı menen baylanıslı.
9. Fizikalıq shaxslar ortasındaǵı háreket. Pul qarjıları háreketiniń bul jolı eń sezilmes, lekin pul qarjılarınıń qayta bólistiriliwi sistemasındaǵı eń zárúrli jollardan biri esaplanadı, sebebi ol aqshalardıń xalıq ortasında kóship júriwinen ibarat. Ádetde, bunday kóship júriwdiń maqseti xojalıq máselelerdi sheshiw hám óz shańaraǵı aǵzaları párawanlıǵınıń arnawlı bir dárejesin tutıp turıw bolıp tabıladı.
Pul qarjıları háreketiniń hár biri boyınsha alternativ háreket te ámelge asırıladı. Basqasha aytqanda, pullardıń aylanısı kóp jónelisli boladı hám xojalıq iskerligi subektlerin óz ishine aladı.
Tólew aylanısı bul mámlekette ámel etetuǵın tólew qurallarınıń úzliksiz háreket qılıw processi bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, pul aylanısı degende tólew qurallarınıń formasına qaramastan bunday barlıq qurallardıń kompleksi túsiniledi. Tikkeley pul qarjılarınıń háreketi hám shekler, depozit sertifikatları hám veksellerdiń kóship júriwi soǵan kiredi. Pul aylanısı tólew aylanısınıń bir bólegi bolıp tabıladı.
Pul aylanısı naq pullı hám naq pulsız sırtqı kórinislerdegi pul belgileriniń úzliksiz háreket qılıw processi bolıp tabıladı. Óz gezeginde pul aylanısı tólew quralları baylanısıniń eki formasına: pul baylanısı (yamasa naq pullar aylanısı) hám pul-tólew aylanısına bólinedi.
Pul baylanısı pul aylanısınıń naq pul qarjıları baylanısı, pul belgileriniń bir yuridikalıq yamasa fizikalıq shaxslardan basqa shaxslarǵa turaqlı túrde ótip júriwi menen baylanıslı bólegi bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, bul ekonomikalıq subektler ortasındaǵı mámilede qatnasatuǵın tikkeley naq pul massası bolıp tabıladı.
Sol sebepli pul baylanısın geyde naq pullardıń aylanısı dep te ataydı.
Pul - tólew aylanısı pul aylanısınıń bir bólegi bolıp, ol jaǵdayda pullar qanday formada usınıs etilgenine qaramastan tólew quralı retinde iskerlik júrgizedi.
Basqasha aytqanda, bunday halda ekonomikalıq subektler ortasında naq pullı hám naq pulsız formada ayırbaslaw quralı retinde ámel etetuǵın pul qarjıları kórip shıǵıladı.
Sonı esapqa alıw kerek, ekonomikada pul baylanısı ulıwma pul aylanısında kem bólekti iyelewi kerek, lekin ol úlken áhmiyetke iye boladı, sebebi xalıq dáramatlarınıń úlken bóleginiń alınıwı hám sarıplanıwına xızmet kórsetedi.
Bul usınıń menen baylanıslı bolıp, rawajlanǵan ekonomikalarda elektron pullar barǵan sayın kóbirek keń tarqalǵan boladı. Bunday pul quralları klientlerdiń bank mákemelerindegi esap betleri boyınsha tek texnikalıq úskeneler járdeminde isletiw múmkin bolǵan elektron uzatpalardaǵı jazıwlar bolıp tabıladı. Bunda bul jazıwlar tábiyiy klientlerdiń esap betlerindegi naq pulsız aqshalar esaplanadı. Plastik karta hám informaciyanı oqıw hám de bank bólimi menen baylanıs sisteması texnikalıq qurallar esaplanadı. Ámelde tovarlar hám xızmetler ushın aqsha tólew quralı retinde plastik kartochkalardı qabıl qılıw hám esapqa alıw qurallarınıń hámme orında tarqalıwı ekonomikadaǵı naq pul qarjıları kóleminiń azayıwına hám naq pulsız aylanıw roliniń jalpı asıwına alıp kelip atır. Sonday etip, bank xızmetleriniń bazarı gúllengen sharayatta bunday jaǵday buzladı hám naq pullardıń aylanısı tiykarǵı faktor bolmay qaladı.
Pul aylanısı tiykarlanıp eki belgige:
1. Jámi sociallıq ónim islep shıǵarıw
2. Puldı funkciyalarına qaray strukturalıq bólimlerge bolıw múmkin
Jámi sociallıq ónimdi islep shıǵarıw processi menen baylanıslı halda pul aylanısı: tovarlardı islep shıǵarıw hám satıw, kapital qurılıs penen baylanıslı aylanısqa, hám de tovar hám olardıń háreketi menen baylanıslı bolmaǵan aylanısqa bólinedi.
Tovar islep shıǵarıw hám satıw processindegi pul aylanısına óndiriske tiyisli islep shıǵarıw quralların satıp alıw, ónimdi satıw, tiyisli shólkemler menen esap - kitaplar aparıw kiredi, ekinshisine kapital qurılıs hám támiyinlew salasındaǵı esap - kitaplar kiredi. Tovar hám olardıń háreketi menen baylanıslı bolmaǵan aylanısqa milliy dáramattı bólistiriw hám qayta bólistiriw menen baylanıslı tólemler hám basqa tovar háreketi menen baylanıslı bolmaǵan tólemler kiredi.
Pul funkciyalarına hám tólew túrine qaray pul aylanısı naq pullı hám naq pulsız aylanısqa bólinedi.
Ulıwma pul aylanısı tómendegi belgileri boyınsha gruppalarǵa bólinedi:
1. Pullı munasábetlerdiń túrine qaray:
a) tovar - materiallıq bahalardı almastırıw processindegi pul aylanısı;
b) tovar xarakterine iye bolmaǵan esap - kitaplardaǵı pul aylanısı;
2. Tólew usılına qaray:
a) naq pullı;
b) naq pulsız.
3. Pul munasábetleri qatnasıwshılarınıń aymaqlıq jaylasıwına qaray:
a) bir aymaq kólemindegi pul aylanısı;
b) aymaqlar aralıq pul aylanısı.
4. Puldı tólew processindegi qatnasıwına qaray:
a) aktiv pul aylanısı - tólew processinde tikkeley qatnasıw jetip atırǵan pul massası;
b) passiv pul aylanısı - málim dáwir ishinde, waqtınsha baylanısta qatnaspay atırǵan pul massası (fonddaǵı, esap - betlerdegi bos pul qarjıları).
Pul aylanısı jaǵdayın tártipke salıw boyınsha húkimet shólkemleri tiyisli tártipte monetar hám fiskal siyasatın júrgizedi.
Monetar siyasat - mámlekette pul massası hám pul bazarın tártipke salıw bolıp tabıladı. Monetar siyasattiń bas ideyası - ekonomikalıq ósiwdi bazar mexanizmi támiyinleydi. Bul mexanizmniń tiykarǵı quralı pul. Mámleket jalpı talapǵa baylanıstaǵı pul muǵdarın tártipke salıw menen tásir etiwi kerek.
Buǵan qaray:

jaǵdayında anıqlanadı.
Puldıń aylanıw tezligi - pul mámile hám tólew quralı retinde ámel etkendegi onıń háreket kórsetkishi bolıp tabıladı. Onıń muǵdarın esaplaw qıyın, sol sebepli onı esap-kitap qılıwda tikkeley bolmaǵan maǵlıwmatlardan paydalanıladı.
Monetar siyasat: hárekettegi pul muǵdarın belgilew, onı qatań baqlaw; kommerciya bankleri iskerligin gúzetip barıw : kredit emissiyasını atqarıp barıw; mámleket altın - valyuta rezervin jaratıw hám paydalanıwdı názerde tutadı.
Mámleket ǵárejetleri hám salıqqa tartıw boyınsha is - ilajlar kóriw arqalı mámlekettegi sociallıq - ekonomikalıq mashqalalardı sheshiwge qaratılǵan siyasat fiskal siyasat dep ataladı.
Fiskal siyasattiń tiykarǵı wazıypası ekonomikalıq siyasattı ámelge asırıw ushın mámleket pul fondların oraylasqan tárizde shólkemlestiriw hám isletiw arqalı ekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlewden ibarat esaplanadi.
Fiskal siyasat avtomatikalıq hám diskression siyasatqa bólinedi. Avtomatikalıq degende húkimet tárepinen qosımsha is-ilajlar belgilemey ámeldegi ekonomikalıq mexanizm arqalı ekonomikalıq ózgerislerge sáykeslesiwshi siyasat túsiniledi. Salıq strukturaların ekonomikalıq konyuktura ózgeriwine baylanıslılıǵı hám basqalar.
Diskretssion (latınsha dissrecio - óz sheshimine qaray ámel etiwshi) siyasat mámleket tárepinen jalpı milliy ónimniń real kólemine, bántlik, iflyaciya hám ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiw maqsetinde mámleket tárepinen anıq is - ilajlardı belgilew túsiniledi. Turaqlı ámel etiwshi nızamlar, qaǵıydalar, normalarǵa qosımsha túrde yamasa olardı ózgertiw boyınsha operativ tárzde májburiy is - ilajlar kóriledi (salıq reforması hám basqalar).
Ulıwma alǵanda fiskal siyasat social qorǵaw usılların, byudjet dáramatları hám ǵárejetlerin joybarlaw, ekonomikalıq rawajlanıw pátlerin asırıw siyasatı, bahanı tómenletiwge tásir kórsetiw sıyaqlı is - ilajlardı óz ishine aladı.