7-amaliy mashg’ulot Mavzu: Nutq va adabiy me’yor reja

Nutqning ta’sirchanligi.
So’z kuchidan yiqilur minbar ham, dor ham,
So’z birla chiqar indan ilon – murdor ham.
(Abu Shukur Balxiy)
Nutqning ta’sirchanligi deganda, asosan, og’zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi. Shunga ko’ra nutqning tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyat ham e’tiborga olinishi lozim. Ya’ni, bunda notiq tinglovchilarni ularning bilim darajasidan tortib, hatto yoshigacha, nutqining qanday qabul qilayotganigacha nazorat qilishi zarurdir. Professional bilimga ega bo’lgan kishilar oldida jo’n, sodda tilda gapirish maqsadga muvofiq bo’lmagani kabi, oddiy, etarli darajada ma’lumotga ega bo’lmagan tinglovchilar oldida ham ilmiy va rasmiy tilda gapirishga harakat qilish maqsadga muvofiq emas. Xullas, notiqdan vaziyatga qarab ish tutish talab qilinadi va ifodalamoqchi bo’lgan fikrni to’laligicha tinglovchilarga to’liq etkazishga harakat qilish vazifa qilib belgilanadi. Xo’sh, ta’sirchan nutq deganda qanday nutqni tushunmoq kerak? B.N.Golovin aytganidek, ta’sirchan nutq tinglovchi va o’quvchining e’tiborini va qiziqishini hisobga oladigan nutqdir.
Omma tushuna oladigan tilda gapirish, ularni ifodalanayotgan fikrga ishontira olish notiqlar oldiga qo’yiladigan asosiy shartlardan hisoblanadi. Buning uchun esa, yuqorida aytilganidek, mavzuni yaxshi bilishdan tashqari, uni bayon etishning aniq belgilangan rejasi bo’lishi kerak. Nutqdagi fikrlarni birinchi va ikkinchi darajali tarzda tuzib, ularni o’zaro bog’lab tinglovchilarni nutq rejasi bilan tanishtirish lozim. Vaqtni hisobga olish notiqlik fazilatlaridandir. Chunki so’zlash muddati oldin e’lon qilinib, shunga rioya qilinsa, iloji bo’lsa, nutq sal oldinroq tugatilsa, ayni muddao bo’ladi.
So’zlovchining o’z nutqiga munosabati ham muhimdir. Chunki shunday bo’lgandagina quruq rasmiyatchilikdan voz kechiladi. So’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi aloqa mustahkamlanadi. Notiq fikrlarini o’zi yoki tinglovchilar hayotidan olingan misollar asosida isbotlashga harakat qilsa, mavzuga doir sub’ektiv fikr mulohazalarini bildirsa, nutq yana ham ishonarli va ta’sirli bo’ladi.
Nutqning ta’sirchanligiga erishishda tilning tasviriy vositalari hisoblangan metafora, metonimiya, sinekdoxa, o’xshatish, epitet, takror va adabiy ko’chimlarning ham roli kattadir. Bulardan tashqari nutqda ta’sirchanlikni ta’minlash uchun maqollardan, matallar, hikmatli so’z va iboralardan, ayniqsa, frazeologizmlardan unumli foydalanish zarur. Yozuvchi A.Qahhor o’z hikoyalarida epigraf sifatida berilgan maqollar orqali o’quvchilar diqqatini darhol egalaydi. «Osmon yiroq - er qattiq» («Bemor»), «Otning o’limi – itning bayrami» («O’g’ri») va b.