7-mavzu: mehnatni tashkil qilish psixologiyasi

---

7-MAVZU: MEHNATNI TASHKIL QILISH PSIXOLOGIYASI 
Reja:
1. 
Mehnatni tashkil qilish psixologiyasi haqida tushuncha. Ishlab chiqarish 
muhiti.
2. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish haqida tushuncha.
3. 
Mehnatga layoqatlilik va mehnat unumdorligini ta’minlovchi omillar.
4. 
Mehnatni noto‘g‘ri tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan zararlar.
5. 
Ish joyining yoritilishi ishlab chiqarish muhitining omili sifatida Yeruglikning 
sensor maydoni. Ish joyining sensor va ixtor maydonlari bilan birgalikda mehnat 
jarayonida inson bilan o‘zaro hamkorlik qiladigan muhim ishlab chiqarish muhitlari. 
Ukuv maksadi-muxit sharoiti va mexnat rejimi xamda ukuvchilar dam olishni taxlil 
kilish va yakunlash, ular charchab kolishlarining oldini olish, ular mexnati
xavfsizligini ta’minlashni urganish uchun mexnatni tashkil etish psixologik 
moxiyatini tushunishdan iborat. 
ISHLAB CHIKARISH MUXITI. 
Mexnat psixolgiyasining bu bulimi mexnatni ilmiy tashkil etishga oid bir kator 
birlarning psixologik asoslarini beradi. Mexnatni ilmiy tashkil etish (NOT) bu 
mexnatni shunday tashkil kilishdirki, unda muayyan tadbirlar amaliy joriy etilishi 
uchun oldin mexnat jarayenlari va ularning bajarilishi sharoitlari obdon milliy 
taxlil kiladi. Amaliy tadbirlarning uzi esa xozirgi zamon fani va ilgor tajribaga 
asoslanadi. Mexnatni tashkil etishga ilmiy yendashish-ishchilardan mexnat 
unumdorligini oshirish uchun doim intilish va ishning yangi eng kulay usullar yangi 
novatorlik faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish psixologiyasiga tayanadi. 
Ishda yangi foydali tomonlarni izlash fanda nimaiki erishilgan bulsa,ukuv va ishlab 
chikarish mexnatida kullanilgan va foydalanishi, shuningdek ilmiy metodlardan 
foydalanib, ukuv yurtlari yoki ishlab chikarishda ilgari bulmagan narsalarni yaratish 
demakdir. 
Mexnat va mexnat unumdorligini kuyidagilarga boglik. 
a) ishlab chikarishdagi sotsial psixologik muxitga 
b) ishlab chikarishdagi tashki muxit, moddiy sharoit va ish sharoitiga. 
v) Mexnat rejimi, ya’ni mexnat va dam olishning davomiyligiga, intensivligiga 
maromigava almashinishiga. 
g)"jamoa-inson-mashina-uzaro xamkorlik xususiyatlarigamexnat xavfsizligidan 
ta’minlanishiga boglik. 

---

Sotsial psixologik sharoit konuniyatlarini kurib utgan edik. Bu yerda mexnatning 
sifatini ta’minlovchi jixatlarni tashkil etish kurib chikiladi. Muxit bu inson 
psixikasiga ta’sir etadigan b archa narsalardir. organizmning ichki muxiti xamda 
tashki sotsial va tabiiy muxiti bir-biridan fark kiladi. Sotsial muxit- favkulotda keng 
tushuncha bulib, mexnat psixologiyasi maksadlar uchun uch gradatsiyani farklash 
lozim. 
1) Ijtimoiy farmatsiya uning konkret ishchi psixologiyasiga ta’siri namunasi 
ishchining ishlab chikarishni kiyesiy xis kilishida anik kurinadi. 
2) Sinf uning ta’sirini xozirgi sharoitida masalan: kolxozchi va sovxoz ishchisining 
texnika manfaatini kiyeslashda xam kuzatish mumkin. 
3) Mexnat jamoai uning ta’siri mexnatning sotsial psixik muxitini yaratishda 
kurinadi. 
Jismoniy muxit-bu ish joyi, ukuv laboratoriyasi, ustaxona, poligon, sex, zavod 
barcha uskunalari bilan bu ob-xavo xam iklim xam, yer xam. Birok, ishchi uzining 
mexnat faoliyatida bevosita kullanadigan mexnat kurolini jismoniy muxitga kiritib 
bilmaydi. Chunki bular ishchini urab olmagan, balki uning kuchini , 
xarakatchanligini va xarakat samarasini kupaytiruvchigina xolos. Operator va 
mashina-bu maxsus psixologik analizni talab kiluvchi yagona sistema.Ishlab 
chikarish muxiti esa, ishchi psixikasiga tashki ta’sir etuvchi xolos. Tashki muxitning 
ta’siri muammosi bilan (xususan ularga daxldorlarni sotsiologiya mexnat 
psixologiyasi psixogigiyena erganomika shugullanadi. Ergonomika boshka fanlar
ma’lumotlaridan foydalanib xamda, jamoa va insonning atrof-muxit bilan uzaro 
xarakati yuzasidan uz tekshirishlarini utkazib inson mexnatiga ijobiy va salbiy ta’sir 
etuvchi barcha omillarni urganadi. Mexnat gigiyenasi tomonidan ishlab chikilgan 
ishchilar sogligi va ish omillar klasiffikatsiyasidan foydalanib, ergonomika bu 
omillarning zararli ta’sirini yukotish yoki pasaytirish imkoniyatlarini izlaydi. 
1) Mexnatning notugri tashkil etish bilan boglik bulgan zararlar. Ishning xaddan 
tashkari uxok davom etishi. 
2) Ishning xaddan tashkari intensivligi. 
3) Mexnatning proporsional rejimi. 
4) Komatning uzok muddat majburan bir xolatda bulishi. 
5) Ayrim organ va sistemalarning nafas olish organlari markaziy nerv sistemasi, 
sezgi a’zolarining zurikishi. 
a) tabiiy omillar: 
1. Nokulay ob-xavo sharoiti; xavoning normal xarorati, nurlanish isssikligi, xavo 
namligining xaddan kup yoki kam bulishi, xarorat nurlanish issikligi, namgarchilik

---

va xavo xarakatining ultra binafsha, rengen, radiaktiv nurlarning xaddan tashkari 
ochik manbai ; 
3. Normal xavo bosimi (baland,past,shovkin va titrash). 
b) ximiyaviy va fizik - omillar: 
1. Ishlab chikarishda xom-ashe yoki unga bexosdan kushilib kolgan aralashma 
sifatida , shuningdek, ishlab chikarilgan urtalik yoki oxirgi maxsulotda 
uchraydigan zaxarli moddalar. 
2. Ishlab chikarish changi. 
3. Biologik omillar. 
a) infeksiya yoki invaziya (mikroblar, kana va shu kabilar) 
b) kasal xayvonlar va tishlash,chakib olish, xavflari bulgan boshka jonivorlar. 
1. Kubatura yetishmasligi. 
2. Isitishdagi nuksonlar. 
3. Yeritishdagi nuksonlar. 
4. Ish binosining tuzilishi va saklanishidagi nuksonlar. 
5. Ochik xavoda ishlaganda ob-xavo sharoitining nokulay ta’siri. 
Organizm uchun farksiz bulgan tashki muxitning xar kanday elementi muayyan 
sha roitda markaziy nerv sistemasi, uning retseptorlari orkali organizmga ta’sir
etuvchi omil bulishi mumkin. Kndan tashkari muxitning neytral elementlarining 
ana shu sharoiti ta’siri organizm va psixikada chukur uzgarishlar yasashi mumkin. 
Ishlab chikarish muxitining bunday shartli reflektorli omillar bilan mexnat 
psixologiya kizikmasligi mumkin emas. Ishlab chik arish muxitining muxim omilini 
ish joyining yeritilishidir. Uni urnatishga juda katta e’tibor briladi xamda, turli 
mutaxasislar tomonidan amalga oshiriladi. Yerugli k texnikasi mavjud yeruglik 
manbalari yerugligini inson maydoniy xar xil uchastkalarining yeritilishini anik 
ulchaydi.Fiziologlar va kuz doktorlari bunday yeruglikda ishlaydiganlarning kurish
organlari ayrim funksiyalarining vaktincha yoki davomli xronik uzgarishlarini
aniklaydilar va yeritishning boshka turlari bilan kiyeslab yeritishga baxo beradilar.
Mexnat psixologiyasining ish joyi yeritilishini urganishdagi vazifasi mazkur
yeritilishida inson faoliyatining nimasi uzgarishi mumkin, turli xil yeritilishi 
sharoitida priborlar kursatkichlarini ukish tezligi va anikligi kanday uzgarishini 
kursatishdan iborat. Ish joyi uzining inson va maydonlari bilan birgalikda mexnat 
jarayenida inson bilan uzaro xamkorlik kiladigan muxim ishlab chikarish muxitidir.
Bunda agar yukorida tavsif etilgan tashki muxit omillari mexnatga yerdam bersa ,
yoki xalol yetkazsa, sensor va mator maydonlari maksadga erishish vositasi sifatida 
ma’lum darajada mexnat sifatining psixologik mazmunini belgilaydi. Keyingi 

---

yillarda ishlab chikish muxiti tushunchasi fakat gigiyena jixatdangina emas, balki
estetik planda xam kurib chikilmokda. Gigiyena xal kilinib, endi estetik muammosi 
asosiy bulib kolgan, korxonalar tobora kupayib bormokda. Ishlab chikarish muxiti 
ishchi psixologiyasiga ta’sirini uzlashtirilishining tekshirilishi. 
1) Sotsial ishlab chikarish muxiti nimadan iborat? 
2) Sizga ma’lum xunar texnika bilim yurtiga ukuv va ishlab chikarish tabiiy 
muxitga nimalar kirishini sanab bering. 
3)Yeritilgan va predmetlar buyegi ukuvchilarga ta’siri xakida misollar keltiring.