7-mavzu: O’zbekiston o’simliklari va hayvonot dunyosi reja: O’zbekiston o’simliklar tarqalish hususiyatlari. Cho’l mintaqasi o’simliklari

7-MAVZU: O’ZBEKISTON O’SIMLIKLARI VA HAYVONOT DUNYOSI

Reja:
1. O’zbekiston o’simliklar tarqalish hususiyatlari.
2. Cho’l mintaqasi o’simliklari.
3. Adir mintaqasi o’simliklari.
4. Tog’ mintaqasi o’simliklari.
5. Yaylov balandlik mintaqasi o’simliklari.
6. O’simlik resurslari va ularni muxofaza qilish.

O’zbekiston o’simlik dunyosi juda xilma-xil va boy. Respublikamiz hududida 146 oilaga mansub 4148 o’simlik turi mavjud bo’lib, shundan 3000 turi yovvoyi holda o’sadi, bulardan 9% i faqat O’zbekistonda uchraydigan endemik o’simliklardir.

O’zbekiston florasida Eron, Afg`oniston va O’rta dengiz bo’yi mamlakatlari florasining vakillari ko’p uchraydi. Shuningdek, shimoliy qo’shni hududlar florasining ayrim vakillari mavjud. Boshqa kontinentlarning 500 ga yaqini o’simliklari ham o’stirilmoqda.
O’zbekistonning katta qismi quruq subtropik mintaqada joylashagan. Subtropik alomatlari havo harorati rejimida aniq ko’rinmagandek, uning florasida ham uncha sezilmaydi. O’zbekistonda doimiy yashil subtropik o’simliklar yo’q. Biroq birmuncha uzoq va jazirama yoz ba’zi tropik ekinlarni etishtirishga imkon yaratadi.
Ma’lumki, O’zbekiston maydonining katta ekanligi, yer yuzasinig g`arb va shimoli-g`arbdan janubi-sharqqa hamda sharqqa tomon ko’tarila borishi natijasida shu yo’nalishda tabiat o’zgarib, balandlik mintaqalarini hosil qiladi. Ularning har birida tabiiy sharoiti, ro’y beradigan tabiiy geografik jarayonlar bir-biridan farq qiladi. Bular o’z navbatida har bir zona va mintaqada o’ziga xos o’simlik qoplamining shakillanishiga olib keladi.
O’zbekistonda balandlik mintaqalarining vujudga kelishi va ularning sabablari, ular bilan bog`liq bo’lgan qonuniyatlar akademik Q.Zokirov tomonidan 1955 yilda o’rganib chiqilgan. Olim Zarafshon tog` tizmasidagi o’simliklarni uzoq yillar davomida o’rganish natijasida bu erlarni tekislikdan baland tog`largacha quyidagi 4 ta mintaqaga-cho’l, adir, tog` va yaylovga bo’lish mumkinligini va bu atamalarni butun O’zbekiston, hatto O’rta Osiyoning janubi-g`arbiy qismi uchun ham tadbiq etish mumkinligini ko’rsatadi (9-jadval). Akademik Q.Zokirov tavsiya etgan bu balandlik mintaqalarining har biri o’ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o’simlik va hayvonot dunyosiga ega.

Keyinroq akademik Q.Zokirov o’simliklarning 3 pog`onali tipologik tasnifini taklif etadi.

1.Iqlim zonasiga xos o’simliklar tiplari (majmui).
2. Iqlim tipi ichida tuproqning mexanik va kimyoviy holatiga qarab o’simliklarning o’zgarishi asosida ajratiladigan edafotiplar.
3. Edafotip ichida esa o’simliklarning o’sish holati va ekologik xususiyatiga ko’ra stenotip ajratadi.
O’zbekiston tabiatining murakkabligi-relefining va uni hosil qiluvchi tog` jinslarining, iqlim (ayniqsa gidrotermik rejim), gidrologik va gidrogeologik, tuproq sharoitlarining xilma-xilligi hamda atrofdagi hududlarning ta’siri respublikamizda nihoyatda turli xil o’simliklarning vujudga kelishiga sabab bo’lgan. Binobarin, cho’l, vodiy, to’qay, plato va tog`larda o’simlik qoplamining shakillanishi uchun geografik, ekologik sharoit bir-biriga o’xshamaydi, shu sababli bu hududlarning o’simlik qoplami bir-biridan katta farq qiladi.
O’zbekistonda o’simliklarning majmuiga qarab ajratilgan bir necha o’simlik zonalari mavjud.
O’zbekistonning tekislik qismida nihoyatda issiq va qurg`oqchil iqlim sharoitida cho’l zonasi vujudga kelgan. Bu zonada ikki xil cho’l-mo’’tadil va subtropik cho’llar ajratiladi. Bu har ikkala mintaqa uchun ham iqlimning issiqligi, qurg`oqchiligi va juda ham kontinentalligi xosdir.