7-tema : Oqiwchilardin’ ilimiy dúnyaǵa kóz-qarasın qáliplestiriw. Joba

Puxaralıq hám ruwhıy - ádep-ikramlılıq tárbiyası
Ádep-ikram tárbiyası jeke adamdı hár tárepleme rawajlandırıwdıń eń áhmiyetli bólimlerinen biri bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda házirgi waqıtları oqıtıw, tárbiyalaw isleriniń gúllánı olardı ádep-ikramlıqqa tárbiyalawdan ibarat. Moral` - bul jámiyetlik sananıń bir forması, adamnıń jámiyetlik turmisinıń barlıq sferalarında onıń minez-qulqın tártiplestiretuǵın printsiplerdiń, talaplardıń, norma hám qádelerdiń jıyındısı. Moral`da adamlardıń jámiyette qáliplesken minez-qulıq normaları «ar-namıs», «hújdan», «ádillik» qusaǵan túsiniklerde berilgen. Bul ádep-ikram túsinikleriniń báride bahalawshı xarakterge iye. Moral` bahalawshı túsiniklerdi, minez-qulıq motivleri menen normaların, adamlar arasındaǵı qarım-qatnas formaların óz ishine aladı hám sonıń menen bir qatarda olardı dálillep beredi. Moral` haqqındaǵı bizden burınǵı taliymat adamzat jámiyetiniń barlıq dáwirlerine say keletuǵın moral`dı biykarlaydı. Sebebi jámiyettiń sotsial-ekonomikalıq jaǵınan rawajlanıwına baylanıslı moralda ózgerip hám rawajlanıp baradı.
Házirgi waqıtta jaslardı ádep-ikramlıqqa tárbiyalawdıń áhmiyeti artpaqta, sebebi bizde jańa áwlad, eski moral` menen záhárlenbegen áwlad tuwılıp atırǵanlıǵı menen, oǵan joqarı ádep-ikramlıq sıpatlar berilmese ol shın maǵanada adam bola almáydı. Házirgi waqıtta oqıwshılardı ádep-ikramlıqqa tárbiyalaw olardıń turmısınıń hám xızmetiniń hár qıylı sferalarında ámelge asırıladı. Bala shańaraqta, mekteptegi doslarınıń dógereginde, kóshede ádep-ikramlıq tásirdi basınan keshiredi. Basqasha sóz benen aytqanda ádep-ikramlıq normalardı iyelewdiń 1-basqıshında tárbiyalanıp atırǵan bala ádep-ikramlılıqqa qoyılatuǵın talaplar sisteması menen tanısadı. Bul jerde ata-analar, muǵallimler sol balaǵa ádep-ikramlıq normalardı jetkerip beriwshi úlgi, ideal olardıń isenishi hızmetlerin atqaradı. Sonıń menen birge olar ádep-ikramlıq talaplardıń orınlanıwın qadaǵalap, baqlap ta baradı. Ulıwma 1-basqıshta moralallıq norma hám qaǵıydalardı iyelew adamnıń minez qulqındaǵı bir qatar ózgeriwsheńliklerdiń bolatuǵınlıǵın biykarlamaydı. Bul basqıshta sóz benen istiń birligi, ádep-ikramlıq bilimler menen is háreket arasındaǵı turaqsızlıq, basqalardıń unamsız qılıqların kóriw hám oǵan shıdamaw, al óz minez-qulqıńdı elestirmew sıyaqlı qásiyetler qáliplesedi.
2-basqıshta tárbiyalanıp atırǵan balada morallıq normalardı saqlaw hám buzıwǵa bolǵan, óziniń jeke qatnası qáliplese baslaydı. Endi átirapındaǵı adamlardıń minez-qulqın bahalaw, arqalı bala óz minez-qulqına baxa beredi. Bul dáwirge kelip bala, men ózim shınında qanday ekenmen hám keleshekte qanday bolıwım kerek degen pikirdi payda etedi.
3-basqıshta ádep-ikram tárbiyasınıń tábiyatın hám xarakterin onıń óz ózgesheliklerin túsine otırıp eń jaqsı qásiyetlerge iye bolıwdıń qolaylı quralın tańlap aladı. Hár qıylı adamlardıń minez-qulqına, jámiyetke házirgi waqıtta hám keleshekke óziniń rawajlanıw dárejesine baxa beredi.
Juwmaqlawshı 4-basqıshta ádep-ikramlıqtıń mazmunın hám onıń baxalılıǵın túsinedi, onı óz is-háreketinde aktiv túrde kórsete aladı.
Qısqasha qılıp aytqanda 1-den ádep-ikramlıq bilimlerge iye boladı. 2-den morallıq talaplardı orınlawǵa yamasa buzıwǵa óziniń jeke qatnası payda boladı. 3-den minez-qulıqqa tásir etiwshi tárbiyalıq qurallardı tańlap biledi. 4-den ádep-ikramlıq qaǵıydalarına boysınadı hám onıń jańadan jaqsı qaǵıydaların oylap tabıwshıda bola aladı.
Házirgi waqıtları mekteplerdiń baslawısh klasslarında oqıw-tárbiyalaw isinde de ádep-ikramlıq tárbiyasınıń wazıypaları nelerden ibarat hám mazmunı nelerden quralǵan. Ilimpazlardıń izertlewi boyınsha sistemalı, bir maqsetke baǵdarlanǵan joqarı ádep-ikramlıq, jeke adamnıń qáliplesiwi mektepte, shólkemlesken balalar kollektivinde iske asadı. Mektepte jeke adamdı hár tárepleme rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan arnawlı tárbiyalıq jumıslar ámelge asırıladı. Ósip barıtırǵan jas awladtı turmısqa, miynetke tayarlaw arqalı muǵallimler balalardı álpayım, durıs sózli, printsipiyal bolıwǵa úyretedi, Watandı súyiwge, miynet isley biliwge, adamlarǵa ǵamhorlıq penen qatnas jasawǵa, qayırhom bolıwǵa úyretedi.
Isenim hár bir muǵallimnen jámiyetlik turmısqa aktiv qatnasıwdı talap etedi. Isenimli muǵallim jámiyetlik qubılıslardı sırttan baqlawshı bolıp qalmaydı. Ol ózi aralaspasa, óz kózi menen kórmese, ózi esitpese ózin júdá qolaysız sezedi. Sonlıqtan muǵallim ádep-ikramlıq norma hám printsipler haqqındaǵı bilimler menen sheklenip qalmaydı. Ol sol bilimlerge óz isenimin hasıl qılıw ushın turmısqa aktiv aralasadı. Házirge shekem bizge isenimniń eki túri málim: 1-si geypara adamlardıń abroyına kózdi jumıp iseniw bunı fanatikalıq isenim deydi. 2-si siyasiy hám ádep-ikramlıq jaqtan tańlanǵan ideallardıń miynet jolların túsiniw arqalı iseniw. Demek 2-tip izertlew arqalı túsiniw boladı.
Isenimdi qáliplestiriw máselesi bul filosoflardı, pedagoglardı hám psixologlardı tereń tolǵandırıp kelmekte. Psixologlardıń kórsetiwi boyınsha kishkene balalardıń isenimi barlıq waqıtta aktiv boladı.
Isenim kóbinese beriletuǵın Xabarlar arqalı payda boladı. Biraq esitiw arqalı payda bolǵan isenim kóriw arqalı bekkemlenbese ol tez óz kúshin joǵaltadı. Nátiyjede esitiw arqalı berilgen isenimniń durıs bolıwına qaramastan kóriw arqalı payda bolǵan nadurıs isenimge beyimlesip ketedi. Esitip iseniw menen kórip iseniw arasında parıq bar.
Ideal yamasa úlgi bul ádep-ikramlıq jaqtan rawajlanıwdıń ádep-ikramlıqqa tárbiyalawdıń shıńı. Eń joqarı kórinisi. Suhomlinskiydiń kórsetiwi boyınsha bunday dárejege muǵallim ádep-ikram ádetleri hám ádep-ikram sezimleri arqalı erisedi.
Ideal - grektiń «ideya» sózinen, bizińshe elesletiw, eliklew degenlerdi ańlatadı. Ol jámiyetlik sananıń adam umtılatuǵın sotsiallıq progress, ilgerilew basqıshındaǵı ózine tán sáwleleniwi. Tábiyat adamdı tórt ayaqlap júriw múmkinshiliginen ajıratqan waqtınan baslap oǵan ideal, yamasa eliklewdi, elesletiwdi, úlgini berdi. Sol waqıttan baslap adam óz sanasınan erksiz halda eń jaqsı nársege, joqarıǵa umtılıwdı basladı. Usı umtılıwdı túsiniwge úyretseńiz sonda ǵana jaqsı nárselerge sanalı túrde umtılıwdıń baxıt ekenin túsinesiz». Demek turmıstan ajıratılǵan ideal adamlardıń sotsial-ekonomikalıq sharayatların esapqa almaǵan ideal bola almaydı. Haqıyqıy ideal yamasa úlgi kóp materiyaldıń ishinen súzip alınǵan ádep-ikramlıq qásiyetler jıyındısı.
Mugallim de ideal bola aladı. Sebebi, oqıwshılar muǵallimge isenedi. Olardıń úlgi bolatuǵın kelbetin áyyemgi filosoflar menen pedagoglar jarattı. Biraq úlgi bolatuǵın órnekti áyyemgi filosoflar menen pedagoglar jasaǵan menen házirgi muáallimlerdiń barlıǵı ideal bola almaydı. Izertlewshilerdiń juwmaǵına qaraǵanda jámiyetlik attestatsiyadan ótken muǵallimdi 3 kategoriyaǵa: Óz isiniń sheberi, jaqsı qániyge, ortasha qániyge.
Óz isiniń sheberi bolǵan muǵallimler hár bir adımda úlgi bolıwǵa tırısadı. Al jaqsı qániyge óz kásibine joqarı talaplar qoyıp biledi. Ortasha qániyge – kóbinese pedagogikalıq takt talapların buzadı eken. Óz-ózine baxa beriwdi bilmes eken, barlıq ayıptı oqıwshılardıń ózlerinen hám onı oqıtqan muǵallimlerden kóredi.