7-tema: Globallasıwdıń mádeniy tárepleri Reje

Joqarı - elitar mádeniyat. Elita termini (francuzsha - “eń sara” sózinen alınǵan) - “hár qanday social strukturanıń basqarıw táreplerin muwapıqlastırıw hám de rawajlandırıw funkciyaların ámelge asırıwshı joqarı, jeńillikli qatlam bolıp tabıladı. Elita haqqındaǵı teoriyalar barinen burın Platon, Aristotel’, Nicshe hám basqa ilimpazlardıń kóz qaraslarında bayanlanǵan. Xózirgi batıs sociologiyasida elita hár qıylı aytıladı. Bunda elita húkimetke baǵdarlanǵan, siyasiy tárepten eń aktiv adamlar (Moska), jámiyette eń kóp abıray, mártebe, baylıqqa iye bolǵan, ǵalabaǵa salıstırǵanda intellektual hám ádep ikramlı ústinlikke iye adamlar (X. Ortega-i-Gasset), jámiettiiń dóretiwshilik emes kóbisinen parq etiwshi bólegi (Toynbi), eń maman qánigeler, menejerler hám basqarıw sistemasındaǵı joqarı xızmetkerler bolıp tabıladı, dep anıqlama beriledi”.
Elitar mádeniyatı astında ádette dástúriy social -gumanitar hám ilimiy-texnikalıq (intellektuallıq) mádeniyat túsiniledi. Elitar mádeniyat - bul kem sanlı adamlar mádeniyatı bolıp tabıladı. Bul mádeniyat túri joqarı tálim-tárbiya korǵan, arnawlı tayarlanǵan, social hám intellektuallıq kelip shıǵıwı eń sara, joqarı bolǵan adamlarǵa tiyisli bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, tóreler - elitar mádeniyat jámiyettiń jeńillikli siyasiy gruppalarına qaratılǵan bolıp tabıladı. “Kórkem óner kórkem óner ushın” qaǵıydası mádeniyatta elegant kórkem óner, klassik muzıka, tek tórelergine oqıw alatuǵın ǵana kórkem ádebiyat úlgilerin názerde tutadı. Bunday mádeniyat úlgileri quramalı bolıp, olar arnawlı intellektuallıq - estetik mártebege iye bolǵan, joqarı talǵam wákilleri ushın jaratıladı. Mádeniyat - bul insanlar tárepinen jaratılǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlar, qádiriyatlar jıyındısı, sonıń menen birge mádeniyat - bul insanlardıń dóretiwshilik iskerligi sebepli jaratılǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlar kompleksi ǵana bolıp qalmay, usı waqıtta ol jámiyet rawajlanıwiniń dárejesin de ańlatadı, yaǵnıy, jámiyettegi bilim, kriteriya hám qádiriyatlardıń jıyındısı mádeniyatta sáulelenedi.
Mádeniyat túsinigi keń hám tar mánislerde isletiledi.
Keń mániste: “mádeniyat” túsinigi - insaniyattıń pútkil tariyxıy rawajlanıw tendenciyası processinde jaratqan barlıq materiallıq hám ruwxıy baylıqlarınıń jıyındısın sáwlelendiredi.
Tar mániste: mádeniyat termini jámiettiiń ruwxıy turmısın kórsetiw ushın qollanıladı. Latın tilinen alınǵan “kul’tura” termini bolsa “jerge qayta islew, baǵıw, ósiriw, jer miyneti” mánislerin ańlatıp, ádetde xaywan hám ósimliklerge salıstırǵanda isletilgen. Kórinip turıptı, olda “kul’tura” termini insanlar háreketiniń ózgeriwi, ósiwi hám insan miyneti menen baylanıslı. Ulıwma alǵanda, “mádeniyat” termini de, “kul’tura” termini de qandayda -bir zat, jay, jer ústinde islew onı baǵıw, materiallastırıw degen mánislerdi ańlatadı. Bul jay aq bir bólek jer bolsın, yamasa pútkil bas qala hám qala aymaǵı bolsın. Hózirgi kúnde bul terminlerdiń hár túsinigide tálim-tárbiya kórgenlik, bilimli bolıw, jámiyet rawajlanıwı jolındaǵı jańa ashılıwlar mazmunında isletiledi. Sol kózqarastan qaraǵanda hár qanday tildiń grammatikasın, hár qanday alǵan bilimdi, milliy sálemlesiw qaǵıydasın, Gomerdiń “Illiada” dástanın, qırǵız eposı “Manas”tı, Rafael’diń “Sikstin Madonnasi”n, Egipet piramidaların, zamanagóy komp’yuter texnikası hám basqalardı mádeniyat kórinislerine kirgiziw múmkin.
XVII- XIX ásirlerde “kul’tura” (“mádeniyat”) túsiniginiń zamanagóy kórinisi payda bola basladı. Ol aldınǵı anıqlamalarǵa salıstırǵanda talay quramalı hám kóp qırlı kórinis retinde aytıla baslandı. Bul jaǵday ásirese “civilizaciya” termini payda bolǵannan hám jámiyet turmısına aktiv kirip kela baslaǵannan keyin baslandı. “Mádeniyat” hám “civilizaciya” terminleri bir-birleri menen baylanıslı jaǵdayda dáslepki bar Germaniyada úyrenile baslandı. Ásirese, Gerder (Ioǵann Gotfrid 25. 08. 1744-18. 02. 1803) dóretpelerinde bul jaǵday ayqın kózge taslanadı. Alım óz izertlewlerinde “mádeniyat” haqqında emes, “mádeniyatlar” haqqında toqtala basladı. Biraz waqıttan keyin bolsa, kóplegen ilimpazlar óz izertlewlerinde “mádeniyat” hám “civilizaciya” terminlerin bir-birlerine qarama - qarsı qoyıp úyrene baslandı.
Soǵan qaramastan “mádeniyat” túsinigi óz mánisin joǵaltpadı. Mádeniyat filosofiyalıq máseleleri islenbesi ústinde jáhán xalıqları oyshılları bárhulla bas kótergenler. Mádeniyat termini aytıp ótkenimizdey, insaniylıq jámiyetiń eń áyyemgi basqıshlarına barıp taqaladı. Mádeniyat insannıń kelip shıǵıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Mádeniyat tariyxı jámiyet tariyxınıń ajıralmaytuǵın bir bólegi bolıp tabıladı. Sol sebepli de onıń payda bolıwı hám rawajlanıwı jámiyet tariyxınan, jámiyet social - ekonomikalıq munasábetlerinen, materiallıq baylıqlar hám islep shıǵarıw usılınan ajıratıp alıw múmkin emes.
Mádeniyat rawajlanıwiniń ulıwma nızamlıqlarınan biri - bul onıń toqtawsız túrde bayıp barıwı hám rawajlanıwı bolıp tabıladı. Materiallıq óndiristiń rawajlanıwı mádeniyat rawajlanıwına tiykar bolıp xızmet etedi. Social - ekonomikalıq strukturalardıń islep shıǵarıw usıllarınıń almasıwına qaray mádeniyat da sapa dárejesi tárepinen ózgerip baradı. Jámiettiń rawajlanıwı mádeniyat ózgeriwin talap etedi, mádeniyat jańalanıwı bolsa óz gezeginde jámiettiń rawajlanıwına sebep boladı.
XXI ásirge kelip mádeniyat sociallıq ómirdiń barlıq tarawlarına kirip barıp atır. Házirgi kúnde islep shıǵarıw mádeniyatı haqqında, xojalıq hám xızmet kórsetiw (servis) mádeniyatı haqqında, basqarıw mádeniyatı haqqında, minez qulıq mádeniyatı haqqında biymálel sóylew múmkin. Mádeniyat sanap ótilgen hár bir tarawlarında insan kúsh - qúdireti rawajlanıwınıń nátiyjesin kóriw múmkin.