7-tema. Milliy ruwxıylıq rawajlanıw koncepciyası: teoriya hám ámeliyat Reje

2. Ruwxıylıqtıń bir taraw sıpatında ǵárezsizligi, ekonomika hám siyasat sisteması menen qatnası
Ekonomika hám ruwxıyattıń óz-ara tikkeley baylanıslı ekenligin biziń ata-babalarımız tuwrı túsingen. Sol sebepli olar jetik ruwxıyatlı, kamil insan haqqında aytıp bir ádep ikramlıq talapların islep shıqqan. Onda xaramnan qashıw «Haram ishken kimse menen dos bolsa bolma» (Ájiniyaz) adalatsızlıqqa, haramlıqqa Janı qarsı, insaplı bolıwdı, qarıydarǵa jumsaq qatnas qılıp keulin tabıwǵa umtılıwdı tapsırǵan.
Xalqımız ruwxıyatlı Adam beriwdiń haqına, mámleket hám basqanıń múlkine qıyanet qılmaydı, qanaatshıl boladı. Kerisinshe ruwxıylıǵı tómen adamlar napak, paraxor, urı, ótirikshi, Watan hám millet mápine, tábiyatqa hám Adam táǵdirine parıqsız qaraydı. Ol haqqında O’zbekstan qa harmanı I.Yusupov
Ruwxıy dúnyası boldı onıń nol,
Iship jew payda quwıw onıń talabı,
Eti qanday eken dep bul qustıń ol,
Búlbil sayrap turǵan jaqqa qaradı» dep xarakterleydi.
Keleshekte O’zbekstan joqarı dárejede rawajlanǵan ekonomikası menen ǵana emes, al bilimli ruwxıyatı jetik perzentleri menen de dúnyanı tańlandırıwı kerek. Bunıń ushın ekonomika, ruwxıyat, óz-ara birge rawajlanıwı áhmiyetli. Ruwxıylıq hám marifatlı imanlı, ádep-ikramlı kisiler óziniń hadal, pidakerlik miyneti menen baylıq jaratıwdıń insaplı, miynetsúygish isbilermen el-jurt dártine dárman bolıwǵa óziniń xalqınıń abroyın kóteriwge xızmet etedi. Sonday puqaralar ǵana mámlekettiń ekonomikasın úzliksiz joqarıǵa kóterip baradı.
Demek bazar ekonomikası rawajlanǵan sayın ruwxıyatımızdıń bahasıda ósip hám jaqsılanıp, tolısıp bara beredi. Sebebi búgin dúnyanıń joqarı rawajlanǵan mámleketlerinde ilim, axborot, sıpat kórsetkishleri (mısalı dizain) sonıń ishinde, azıq awqattıń sıpatı, barǵan sayın joqarılap barmaqta. Insannıń ekonomikalıq qatnasları olardıń mádeniyatınıń hám ruwxıylıǵınıń ósiwine tikkeley tásir etpekte. Al mádeniyatqa, ruwxıyatqa itibar bazar ekonomikasınıń búgingi jáhán talaplarınıń dárejesine kóteriliwinde jetekshi kórsetkish bolıp esaplanadı. Demek tiykarǵı máseleni insan ruwxıyatı sheshedi. Sebebi ruwxıylıq áueli uyǵınlıqtı teńlikti tuadı. Jeke múliktiń birden bir ústemligi. Bazar ekonomikası ilim, rizashılıq, me hr uyǵınlıǵın kóteredi. Búgingi jáhán bazarınıń áhmiyetli tárepi onıń ilimiy tiykarı qoyılǵanlıǵı. Burın marketing ilimi yaǵnıy bazardı úyreniw tiykarınan saudagerdiń parasatına baylanıslı bolsa búgin qatań izertlewler tiykarında tayınlanbaqta. Ol burın bir territoriyanı qamtıǵan bolsa, búgin jáhán maydanında tikkeley pikirlewdi shólkemlestiredi. Demek bazar hám ruwxıylıq túrli tochkalarda tutasıp, hasıl bolmaqta. Olardıń biri ittiqat bolsa ekinshisi ilim. Jáne biri parasat bolsa, basqası insandı túsiniw. «Insanǵa insannıń tússe ziyneti. Bul dúnyada ashılmaǵan sır qalmas» desedi I.Yusupov.
Ulıwma alǵanda ruwxıylıqsız ekonomika hám ekonomikasız ruwxıyat joqarı basqıshqa kóterile almaydı.
Ózbekstan Respublikası birinshi Prezidenti I.A.Karimov óziniń «Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh» atlı miynetinde bul máseleniń tereń tamırın ashıp, materializm hám idealizm atlı filosofiyalıq aǵımlardıń arasındaǵı gúrestiń aw halsızlıǵın kóterip bılay dedi:
Bul máselege bunday keskin jantasıw ásirese adamnıń ruwxıy dúnyasın mensinbeslik, onı ekinshi orınǵa qoyıw, aqır aqıbette jámiyet turmısında kriziske alıp keliwi tiyis ekenligin tariyx kóp mártebe kórsetip atır». «Insanǵa tiyisli arzıw-umtılıwların jarıqqa shıǵarıw, onıń sanası turmıs keshiriwi ushın zrúr bolǵan materiallıq hám mánauiy álemdi hám teńi joq párwaz qılatuǵın qustıń eki qanatına qıyaslasaq orınlı bolar dep oylayman» dep kórsete kele «Qashanda áne usı eki kúshtiń áhmiyetli faktorı óz-ara uyǵınlassa, shın mánisinde qos qanatqa aylansa, sonda ǵana insan, mámleket hám jámiyet ómirinde ósiw, ózgeriw, jaqsılanıw baǵdarları tayın boladı» dep úyretedi.
Aldı menen ekonomika máselelerin, wazıypaların sheship bolıp, ruwxıylıq penen shuǵıllanıw lazım degen pikirler ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında júzege kelgeni málim.
Ekonomikanıń siyasattan ústinligi Ɵzbekstan Respublikası birinshi Prezidenti I.A.Karimov ruwxıylıqtıń jámiyet rawajlanıwındaǵı rolin kórsetip, hár qanday ekonomikanıq máselelerin ruwxıylıq hám bilimlilik iske asıratuǵınlıǵın dálilledi. Solay etip, tek joqarı ruwxıylıq hám bilimlikke iye bolǵan mámlekettiń ekonomikalıq kúsh-quwatı boladı dep tastıyıqlaydı.
Demek ruwxıylıǵı, máripatı joqarı insan, mámleket xalqı aldında ózine alǵan juwapkershilikti tereń túsinedi. Sol mámleket xalıq ushın hadal pidákarana dóretiwshilik, binyadkarlıq miyneti menen onıń biyiklikke párwazı ushın ruwxıylıq hám máripat joqarı ekonomikalıq, al joqarı ekonomika bolsa ruwxıylıq hám máripat penen baylanısıp turadı.
Ayırım adamlar erkin bazar ekonomika sharayatında ruwxıy máripat hám ádep-ikramlıq qádriyatlardıń ba hası túsip ketedi. Mádeniyat ekinshi dárejedegi nársege aylanadı, ruwxıy jarlılıq háwij aladı dep tastıyıqladılar. Erkin bazar ekonomikası menen ruwxıylıqtı bulay etip qarsı qoyıwshılıq orınsız. Shınında da olar birin biri toltırdı. Sebebi tek ruwxıy salamat jámiyet ǵana bazar reformasın tolıǵı menen iske asırıwı múmkin. Olay bolmasa, bazar qatnasıqları tártipsiz «jabayı kapitalizm» dárejesinde turadı. Sonlıqtan bazar ekonomikası sharayatında ekonomikanı jónleniw, ekonomikalıq tikleniw, ekonomikalıq rawajlanıw, ruwxıy tikleniw, ruwxıy pákleniw, ruwxıy jaqsılanıw menen hár tárepleme úylesken jaǵdayda barıwı kerek.
Filosof A.Erkaev «... ruwxıylıqtıń ósiwi, ilimiy-texnikalıq jańalıqlar, xalıqtıń bіlіmі menen tájiriybesin asırıw, ekonomikalıq oylaudıń ózgeriwі, joǵarı faktorlar menen sotsiallıq maqsetlerge umtılıw, jańalıqlarǵa umtılıw ekonomikanı rawajlandıradı», - dep jazadı.
Ruwxıylıqtan ajıralǵan ekonomika jámiyetti merkantilizmge, materialistlіk adamdarǵa aynaldıradı. Yaǵnıy, «Ekonomika menen ruwxıylıq adamnıń real qájetliliklerіnen, jámiyettiń anıq wazıypalarınan bólek bolsa, olar óz maqsetlerin belgilewde qátelesedі. Bunday jaǵdaylarda ekі túrlі jaǵday payda bolıwı múmkіn.
Mısalı, ruwxıylıq máselelerіne jetkіlіklі kewil bólіnbese, ekonomika ekonomika ushın kapitaldı aynaldırıp, tek payda tabıw kshın bolıp qaladı»⁴.
Demek ruwxıyat hám ekonomika bir birin biykarlamaydı, al bir birin quwatlap, óz-ara tásirlenip, rawajlanıp baradı. Házir biziń elimizde ekonomikalıq reformalardıń jańa joqarı basqıshına ótken dáwirimizde óndiristiń jańa tarawları iske túsip, ekonomika kóterilip baradı. Bul bolsa ilim, mádeniyat hám ruwxıyat rawajına jaǵımlı tásir qıladı. Ásirese buǵan elimizde kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması ámelge asırıw barısındaǵı ullı isler mısal boladı.
Ruwxıylıq penen siyasat-jámiyetlik qubılıs esaplanadı. Bular insan xızmetin, onıń turmıs tárizin qamtıp alǵan, óz-ara baylanıslı bolǵan eki taraw bolıp tabıladı. Dúnya xalıqları turmısında ruwxıylıq qanday úlken áhmiyetke iye bolǵan bolsa, siyasat ta bunnan shette qalǵan emes. Lekin siyasat mámleketti basqarıw menen mudamı baylanıslı bolǵan. Eń áyyemgi xalıq awız eki dóretiwshiligi, jazba estelikler «Avesto», «Ma hab harat», Konfutsiy shıǵarmaları, Platon, Aristotel, Sokrat, Ábiw Nasır Farabiy pikirleri sonnan dalalat beredi. Áyyemgi dáwirlerde «siyasat» sózin qollanıp ǵana qoymay, ol haqqında shıǵarmalar da jazǵan. Solardan Aristoteldiń «Siyasat» shıǵarması biziń pikirimizdiń dálili bola aladı.
Sol waqıttaǵı siyasat haqqındaǵı shıǵarmalar jámiyet hám mámleket sheńberindegi bárshe basqarıw hám ádalatlıqtı súyiwshi ideyalar printsiplerin jaqlawshı tarawlardı qamtıp alǵan. Sol sebepli siyasat ruwxıy protsesslerge mazmunı jaǵınan júdá jaqın turadı.
Siyasat hám ruwxıylıq ortasındaǵı múnásibet, olardıń bir-birine tásiri, kóbinese adamlar ortasında bolatuǵın sáwbetlerde jarqın kórinedi. Siyasiy iste bárqulla ruwxıy protsesslerge tikkeley jantasılmaǵan, sebebi siyasat óziniń aldına hámme waqıtta maqset etip, ol yaki bul revolyutsiyalıq yaki evolyutsiyalıq ózgerislerdi qoyadı. Bul protsesslerde ruwxıy tarawlar tiykarınan ekinshi dárejeli bolıp, shette qaldırıladı. Siyasatta sotsiallıq tarawlar kóbirek qamtıp alınadı, yaǵnıy mámleket dúzimin ózgertiw, xalıqtıń párawanlıǵın támiynlew, olardıń taypaları arasındaǵı teńligin saqlaw, xalıq bilimlendiriwine itibar qaratıw, ekonomikalıq tarawlardı rawajlandırıw kibi máseleler kózde tutıladı.
Burınǵı awqam dáwirinde «Siyasat» degende ekonomikanıń kúshitúsiniler edi. Sol dáwirde siyasat ekonomikadan ústin qoyılǵan bolıp, málim mániste kóp protsesslerden joqarı qoyılǵan edi.
Ol dáwirdegi ishki siyasat milliy úrp-ádetlerge tuwrı kelgen. Jergilikli xalıqlar qádiriyatların esapqa alıw hám olardıń milliyligin saqlaw, kibi tarawlarǵa tiykarlanbaǵan edi. Siyasattıń ruwxıylıq penen baylanıstırılıwı haqqında hátteki sóz júritilmedi.
Bizge málim, ruwxıylıq jámiyettiń, millettiń, ayırım bir adamnıń ishki hám sırtqı turmısı, mádeniyatı, ruwxıy keshirmeleri, ádep-ikramlıq qábileti, isenimin sıpatlaytuǵın túsinik. Demek, onı siyasatta esapqa almawǵa iláj joq. Olardı esapqa alǵanda ǵana jámiyet, mámleket óz siyasatın durıs belgilewi múmkin. Ruwxıylıqtı siyasat penen baylanıstırıwda eń dáslep, ulıwmainsanıy máplerdi esapqa alıw kerek bolsa, onnan keyin hár bir millettiń shaxstıń, insannıń, topardıń ruwxıy jaǵdayların esapqa alıw kerek boladı.
Siyasat túsiniginde hár qıylı túrli máplerdi gózlew, ámelge asırıw jatadı. Haslında, siyasat-bul jámiyet turmısınıń hár qıylı tarawlarında payda bolatuǵın jaǵdaylardı, qıyın wazıypalardı orınlawǵa, anıq maqsetlerge erisiwge qaratılǵan topar, partiya, klass, mámleket xızmeti bolıp esaplanadı.
Siyasattı alıp barıw hám turmısqa engiziw oǵada qıyın. Ol joqarı ruwxıylıqtı talap etedi. Siyasattıń mazmunında, jámiyettiń, mámlekettiń mádeniy, ruwxıy xızmeti sıpatlansa ǵana, ol siyasat xalıq tárepinen qollap-quwatlanadı. Sebebi onda ulıwma xalıq ıqtıyajları jámlengen boladı. Siyasat joqarı ruwxıylıqtı jaratıwǵa tásir etse, ol máńgilik tús aladı. Bul haqqında I.A.Karimov` «Mámleketimiz alıp baratırǵan siyasattıń mazmunı sol-jurtımızda jasap atırǵan bárshe millet wákilleriniń mápleri hám huqıqların qorǵap, olardıń mádeniyatı, tili, milliy úrip-ádetleri hám dástúrlerin saqlaw hám de rawajlandırıwǵa, olardıń mámleket dúzilmeleri jumısında hám jámáát turmısında aktiv qatnasıwına kepillik beriledi» degen edi.