70. Mikroorganizmlerge tásir etiwshi biologiyaliq faktorlar

70. Mikroorganizmlerge tásir etiwshi biologiyaliq faktorlar.
Mikroorganizmlar doimo tashqi muhitning fizik, kimyoviy va biologik omillari ta’sirida bo'Iadi. Bu omillarning foydali yoki zaxarli ta’sir ko'rsatishi ularning tabiatiga va mikroblaming xossalariga bog'liq. Organizmda ham mikroblar har xil omillar ta’sirida bo'Iadi. Balardan eng ahamiyatlisi biologik omillar: makroorganizm hujayralari ishlab chiqaradigan biologik faol moddalar (ferment, lizotsim, kornplement, interferon va boshqalar), mikroblaming metabolizmi hisobiga hosil bo'ladigan mahsulotlar (organik kislotalar, antibiotiklar, bakteriotsin, toksinlar va boshqalar) hisoblanadi.
Biologik omillar ta’siri. Mikroorganizmlar tabiat biotsenozining tarkibiga kiradi. Hayotda mikroorganizmlar orasida ham o'zaro bir necha xil munosabatlar mavjud: simbioz, metabioz, satellizm, sinergizm va antagonizm. Simbioz - bir necha organizmlarning o'zaro foyda keltirib birga yashashi. Masalan, achitqisimon zam burug' va lambliyalar, zamburug' va ko'k-yashil suv o'tlari, autoxton va alloxton mikroflora a’zolari. Metabioz - bir organizm hayoti faoliyati davomida boshqa organizmning yashashi uchun sharoit yaratib berishi. Masalan, nitrofikatsiyalovchi va ammonifikatsiyalovchi bakteriyalar, normal mikroflora a’zolari. Satellizm - metabiozning bir turi. Bunda bir mikrob ikkinchi mikroorganizmning rivojlanishini quvvatlaydi (autoxton yoki alloxton mikroflora). Sinergizm - bir necha xil mikroblar (achitqi va sut kislota bakteriyalari, fuzo bakteriyalar va borreliyalar)ning birgalikda fiziologik funksiyasining kuchayishi Sinergizm turlaridan biri virogeniya bo'lib, bunda viruslar ma’lum bir bakteriya, achitqi va protozoalar bilan birga yashaydi. Antagonizm - mikroorganizmlarning yashash uchun o'z aro kurashishi. Bunda kislorod, oziq moddalar yashash joyi uchun kurashadi va mikroblaming har xil omillari (antibiotik, ferment, toksin va boshqalar) bakteritsid va bakteriostatik ta’sir ko'rsatadi. Mikroorganizmlar orasida parazitizm ham rivojlangan. Masalan, zam burug'lar va protozoalar bakteriyalar bilan oziqlanadi, viruslar (faglar) bakteriyalarda parazitlik qiladi va.b.
71. Evglena siyaqlilar topari.
Bir kletkali haywanlar kishi dùnyasi
Sarkomastigoforalar tipi
Qamshililar klasi
Òsimlik siyaqli qamshililar kishi klasi
Evglena siyaqlilar topari. Bul topardiñ wakili jasil evglena - Euglena viridis. Jasil evglenaiñ dene formasi urshiq siyaqli bolip, sirttan pellikula qabig'i menen oralg'an. Geypara qamshililarda (Spirogyra) pellikula qaliñ boladi. Denenin aldi betinde jutqinshaq ornalasip, ol rezervuar- qalta siyaqli bosliq penen tutasadi. Rezervuardin artqi diywalinan denenin aldina qaray uzayg'an qamshi shig'adi. Qamshiniñ tiykarinda bazal deneshesi jaylasip, onnan jaña qamshi payda boladi. Qamshisi vint siyaqli shiyirshiqlanip tawlanip qozg'aliwi menen dene háreket etedi. Evglena sekundina 155-235 mikron jer júredi. Jutqinshaqtiñ qasinda jaqtini sezetug'm qizil tanba boladi, ol stigma dep ataladi. Stigmada qizil tusli gematoxrom pigmenti bar. Eger stigma zaharlense, evglena jaqtini sezbey qaladi. Rezervuardin qasinda qisqanwshi vakuolda ornalasadi. Ol vakuol orayliq rezervuardan ham alip keliwshi vakuollardan quraladi. Aldi menen kerek emes suyiq zatlarg'a ham suwg'a alip keliwshi vakuollar toladi, son orayliq rezervuar toladi ham kerek emes suyiq zatlar deneden sirtqa shig'arip taslanadi. Evglenadag'i qisqariwshi vakuol minutina 3 martebe qisqaradi. Denenin artqi betine jaqin ulken yadro ornalasadi. Citoplazmada joqarida aytip otken organoidlardan basqa xromotofor ham paramill danesheleri de omalasadi. Evglenaniñ awqatlaniwi. Kúnnin nuri tusip turg'an jerde evglena avtotrof joli menen yamasa osimliklershe awqatlanip, ózinde kraxmalg'a jaqin uglevod-paramill daneshelerin payda etedi. Mineral duzlar ham azot birikpeleri denege osmos joli menen otedi. Eger evglenani qarang'i jerge koshirse, omn stigmasi ham xromotofor danesheleri jog'aladi. Natiyjede ol ósimliklershe awqatlana almay, tayar oganikaliq zatlar menen awqatlana baslaydi. Eger bunday evglenani qaytadan jaqtig’a shig'arsa, stigma hám xromotofor danesheleri payda bolip, evglena ósimliklerdey awqatlana baslaydi.
Evglenaniñ kóbeyiwi. Evglena jinissiz, uzinina ten eki bolekke boliniw joh menen kobeyedi. Aldi menen yadro mitoz joli menen ekige bolinedi, son denenin aldi betinde ornalasqan bazal daneshesi, qisqariwshi vakuol, xromotofor dánesheleri hám citoplazma ekige bolinip, eki evglena payda boladi. Ayirim waqitlari evglena cistaniñ ishinde bólinip kóbeyedi. Bunday cistag'a «kóbeyiw cistasi» delinedi. Evglenaniñ ekologiyasi. Jasil evglena shirigen organikahq zatlar koʻp bolg'an dushshi suwlarda jasaydi. Olardi mal qoralarina jaqin, shirindi zatlarg'a bay shalshiq suwlarda hám izg'ar topiraqlarda ushiratiwg'a boladi. Geypara evglenalar - evglena oksiuris (Euglena oxyuris), evglena akus (Euglena acus) taza dushshi suwlarda jasaydi. Evglenalar koʻp kóbeygen waqitta suwdin reñi jasil túste boladi. Jasil evglena sarkodalilar siyaqli qolaysiz jag'day bolsa qamshisin joytip, sirttan qabiq penen oralip, cista dáwirine otedi. Bunday cistag'a «tinish cista» delinedi. Eger suwg'a túsip ig'allansa oniñ ishindegi evglena sirtqa shig'ip, tirishiligin dawam etedi. Evglena siyaqlilardiñ qalg'an wákillerinde dene formasi, dúzilisi, awqatlaniwi evglenag'a uqsap bir-eki qamshisi bar, xromotofori jasil túste. Avtotrof joli menen awqatlanip assimilyaciya natiyjesinde paramill zati payda boladi. Al kúnnin nuri túspeytug'in jerlerde jasaytug'in formalari bakteriyalar, mayda apiwayilar hám vodorosller menen awqatlanadi. Kóbeyiwi jinissiz jol menen bolip, dene uzinina teñ eki bólekke bólinedi. Evglena siyaqlilar dushshi suwlarda, topiraqta jasap, ayirm túrleri misali, astazia (Astasia) haywanlardiñ ishekliginde parazitlik etedi.
❗72. Infuzoriyalar dúzilisi, aziqlaniwi hám kóbeyiwi.
74.Órmekshi tárizliler klassi.
Kòp kletkali haywanlar kishi dùnyasi
Buwin ayaqlilar tipi
Xeliceralilar kishi tipi
Òrmekshi tàrizliler klasi
O'rgimchaksimonlar (Arachnoidea) sinfiO'rgimchaksimonlar о‘rgimchaklar, solpugalar, chayonlar, soxta chayonlar, pichano'rarlar, qiloyoqlilar, kanalar turkumlariga bo'linadi. Ularning tipik vakili butli o'rgimchak hisoblanadi. O'rgimchaksimonlar keng tarqalgan va har xil muhitda yashashga moslashgan bo'g'imoyoqlilar bo'lib, hozirgi vaqtda ularning 60000 dan ortiq turi bor. Ko'pchilik o'rgimchaklaming tanasi bos—ko'krak va qorindan iborat ikki bo'limga bo'linadi. Lekin bular orasida tanasi yaxlit bo'lgan kanalar bor. O'rgimchaklar o'pkasi yoki havo o'tkazuvchi maxsus naychalar ham traxeyalari yordamida nafas oladi. Yurish oyoqlari 4 juft bo'ladi. Bosh qismidagi oyoq paypaslagichlari sezish vazifasini bajaradi. Ularning mo'ylovlari va murakkab fasetkali ko'zlari bo'lmaydi. Ko'rish organi bir necha juft oddiy ko'zchalardan iborat. Butli o'rgimchak (Araneus diadematus) ning qorin bo'limi yumaloq va silliq bo'ladi, uning orqa tomonida oqish ranglibutsimon chizig'i bor. Qorinning keyingi uchida to'r hosil qiladigan uch juft so'gallari bor. So'gallarga to'r bezlarining uchi ochiladi. Ulardan chiqadigan suyuqlik havodatez qotib, to'r hosil qiladi. O'rgimchak orqa oyoqlari yordamida bu iplaming hammasini bir—biriga qo'shib, bitta umumiy ipga aylantiradi.To'rni urg'ochi o'rgimchaklar to'qiydi. Buning uchun u dastlab bir joydan nursimon ravishda chiqadigan yo'g'on iplar tortadi; keyin ulaming har birini ingichka ip bilan halqa shaklida aylantirib o'rab chiqadi. Butli o'rgimchakning to'ri butalar, daraxt shoxlari orasida ko'p uchraydi. To'ming shakli yer yuzasiga nisbatan tik joylashgan g'ildirakka o'xshaydi. Órgimchak to'rning bir chetida o'ljasini poylab turadi. O'lja to'rga tushganida maxsus signal iplari bu to'g'rida xabar beradi. Buni sezgan o'rgimchak o'ljasiga tashlanadi va uni ip bilan o'rab oladi. Keyin o'ljasining tanasiga o'tkir xeliseralarini sanchib, u orqali so'lagini yuboradi, uning tarkibidagi zahar hasharotni nobud qiladi va ichki organlarini eritib, suyuq holga keltiradi. Bir necha muddat o'tgach o'rgimchak o'ljasining tanasini so'rib ola boshlaydi. Ko'p o'tmay o'ljadan po'st qoladi. Nafas olishi. Butli o'rgimchak havo kislorodi bilan o'pka orqali nafas oladi. Qorin qismining ostida bir juft nafas teshiklari bor. Teshiklar maxsus qopqoqchalar bilan yopilgan. O'pkasi bir juft xaltachaga o'xshash bo'lib, unda bargsimon mayda o'simtalar bor. Bu o'simtalaming yupqa devori orqali gazlar almashinuvi sodir bo'ladi. O'pkalardan tashqari, qorin qismidagi havo tashuvchi tarmoqlangan naychalar, ya'ni traxeyalar ham nafas olish organi vazifasini bajaradi. Bu naychalaming havo kiradigan teshikchalari (stigmalar) bo'ladi. Ular o'rgimchak qorin qismining ostki tomoniga yaqin joylashgan.Urchishi va rivojlanisbi. O'rgimchaklar ayrim jinsli, urg'ochisi erkagidan kattaroq bo'ladi. Erkagi oyoq paypaslagichlarining uchi to'g'nag'ichsimon —yumaloq shaklda, urg'ochilarida esa ipsimon bo'ladi. O'rgimchaklar yozning oxirida juftlashadi. Urug'langan urg'ochi o'rgimchaklar kuz kirishi bilan pilla ichiga tuxum qo'ya boshlaydi.Bahorda shu tuxumlardan yosh o'rgimchaklar chiqadi. Bir qancha vaqt o'tgandan keyin ular o'rgimchak iplarida shamol yordamida tevarak — atrofga tarqaladi va mustaqil hayot kechira boshlaydi.Qoraqurt (Latrodectus tredecimguttatus) zaharining odam va hayvonlar uchun xavfliligi jihatdan boshqa o'rgimchaklardan farq qiladi. U issiq va birmuncha quruq iqlimli cho'l mintaqalarida keng tarqalgan.Kanalar (Acari) turkumi. Kanalar asosan quruqlikda, ayrim vakillari suvda yashaydi. Ular orasida odam va hayvonlar tanasida parazitlik qilib hayot kechiradigan turlari ham ko'p bo'ladi. Kanalaming tanasi yaxlit bo'lib, bo'g'imlarga bo'linmagan. Yurish oyoqlari 4 juft, og'iz organlari sanchib so'rishga moslashgan bo'ladi. Kanalar to'liq o'zgarish bilan rivojlanadi. Ulaming lichinkasida 3 juft oyoqlari bo'ladi, bir martapo'st tashlagandan keyin oraliq bosqich nimfaga aylanadi. Nimfaning oyoqlari 4 juft, u tullab, voyaga yetgan kanaga aylanadi. O'rgimchakkana mamlakatimizning janubiy viloyatlaridagi dala ekinlariga, shimoliy viloyatlarida esa issiqxonalardagi bodring va boshqa o'simliklarga zarar yetkazadi. O'zbekistonda o'rgimchakkana g'o'za yoki boshqa ekinlar bargining orqa tomonida to'da bo'lib yashab, uning shirasini so'rib oziqlanadi. Natijada barglar quriy boshlaydi. Zararlangan g'o'za barglari uzoqdan qizarib ko'rinadi.O'rgimchakkananing urg'ochisi 2 — 3 hafta davomida 100 dan ortiq tuxum qo'yadi va undan chiqqan lichinkalar ham 2 — 3 hafta ichida voyaga yetadi. Bir mavsum davomida kanalaming bir necha avlodi rivojlanadi. Urug'langan urg'ochilari qishlab qoladi. Qishga tayyorgarlik yozning ikkinchi yarm idan boshlanadi. Bu vaqtda urg'ochilari oziqlanmaydi, tanasi qizg'ish rangli bo'ladi va o'simlikdan tuproqqa tushib, o'sim liklar qoldig'i orasida qishlaydi. O 'rgim chakkana respublikamizda g'o'zaga katta zarar yetkazib, uning hosilini 30 — 50 foizga kamaytirib yuborishi mumkin. Unga qarshi zaharli kimyoviy m oddalar ishlatiladi. O 'rgim chakkanalar zaharlangan barglarni so'rganidan keyin albatta nobud bo'ladi.Odam lar va turli hayvonlarning qonini so'rib, parazit hayot kechiradigan kanalarga yaylov kanalari (Hyalomma), tayga kanasi (Ixodes) va qo'tir kanalami misol qiUb keltirish mumkin. Yaylov kanalari nisbatan yirikroq bo'ladi. Qon so'rishdan oldin 2 — 3 mm, qon so'rganidan keyin esa bir necha sm kattalikda bo'ladi. Og'iz organlari qon so'rishga moslashgan xartumga o'xshaydi. Uning yordamida kanalar xo'jayinni terisini teshib, tanasiga mahkam yopishib oladi. Shuning uchun ham ularni qon so'rayotgan vaqtda tortib uzib olmaslik kerak, aks holda xartumchasi terida uzilib qoladi va tanada yara hosil qilishi mumkin. Yaylov kanalari qoramollarda piroplazmoz kasalligini tarqatadi. Kasallangan mollaming siydigi qizil rangda, o'zi esa juda ozg'in bo'ladi. Bu kanalarga qarshi kurashda yaylovdagi mollar kanalar bo'lmagan joylarga o'tkazilishi kerak. Agar mollar tanasida kanalar juda ko'p bo'lsa, ulami margimush eritmasida cho'miltirish kerak.Qo4ir kanalari (Sarcoptes) odamga bevosita zarar yetkazadigan qo'tir kasalligini qo'zg'atadi. Ular mayda (0,2 —0,5 mm uzunlikda) bo'ladi. Urg'ochilari terini yemirib, oziqlanadi va teri ostida 10—15 mm uzunlikda yo'l hosil qiladi. Bunday yo'llami terming nozik joylarida, barmoqlar orasida, bilak bilan tirsak o'rtasida, qo'ltiq ostida va boshqa joylarda ko'rish mumkin. Urg'ochi капа shu joylarga tuxum qo'yadi. Tuxumdan chiqqan mayda kanalar teri ustiga chiqib, o'ziga yangi yo'l ochadi. Капа yuqqan joyning terisi qattiq qichib, qashlayverish natijasida qo'tir bo'lib qoladi. Qo'tir kanalari mollarda ham uchraydi. Ular it, qo'y, echki, ot va cho'chqalardan odamga yuqishi mumkin. Капа sog'lom odamga zararlangan odamning qo'llari orqali ham yuqadi. Kasallikning oldini olish uchun qo'lni toza saqlash, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish zarur. Chayonlar (Scorpiones) turkumi. Chipor chayon (Buthus eupeus) — ning tanasi 10 sm uzunlikda bo'lib, qo'ng'ir rangda bo'ladi. Lekin Ustyurt cho'llarida va Orol dengizi atrofida qora rangli chayon ham uchraydi. Bo'g'imli oyoqlardan iborat tanasi bosh —ko'krak va qorin qismlarga bo'linadi. Qorin qismining o'zi ham ancha keng bo'g'imlardan tuzilgan oldingi va ensiz bo'g'imlardan iborat keyingi qismlarga ajraladi. Keyingi qorinning eng oxirgi bo'g'imida zahar ishlab chiqaradigan bir juft bezi va nish joylashgan.Chayonlar hasharotlami va o'rgimchaklami tutib yeydi. Oziqlanish uchun kechalari ovga chiqadi, kunduzlari esa toshlar ostida, devorlar kovagida yashirinib yotad i. O'ljasini ushlash uchun oyoq paypaslagichlarining uchidagi qisqichlaridan foydalanadi. Qisqichlari yordamida tutgan o'ljasini tepaga ko'tarib turib, nishini sanchib, zahar yuboradi. So'ngra o'ldirilgan o'ljasining tanasini so'rib, oziqlanadi. Chayonlar o'z nishlaridan faqat o'zini himoya qilish va oziqlanish uchun foydalanadi. Ularbezovta qilingandagina odamni chaqadi. Urg'ochi chayonlar tirik bola tug'adi. Tug'ilgan bolalarini juda avaylab, yelkasida olib yuradi. Keyinchalik ular o'sib —ulg'aygandan so'ng onasining yelkasini tark etadi.Chayonning zahari odamga ham kuchli ta'sir qilib, nerv sistemasining faoliyatini buzadi; nafas olish og'irlashadi, ko'ngil aynishi, qayt qilish va tanadan sovuq ter chiqishi kabi hodisalar kuzatiladi.
Falangalar (Solifugae). Ular issiq mamlakatlarda keng tarqalgan. O 'rta Osiyo, Qrim va Kavkazda ko'proq uchraydi. Tanasi ancha yirik (5 — 7 sm ga yetadi). Bosh —ko'krak bilan qorin qismi o'rtasida 2 ta erkin bo'g'imi bor. Qorin qismi 10 ta bo'g'imdan iborat. Gavdasi qo'ng'ir rangda bo'lib, usti o'siq tukchalar bilan qoplangan. Falangalar yirtqich hasharotlar bilan oziqlanadi, ba'zan kichik kaltakesaklarga ham hujum qilishi mumkin. Ulaming zahar bezlari bo'lmaydi. Lekin juda yaxshi rivojlangan va xitindan iborat tishchalarga ega bo'lgan jag'lari xeliserlarida qolib ketgan oqsil (go'sht) qoldiqlari chirib, o'limtik zahargaaylanishi mumkin. Agar falanga odamlarning terisini jag'lari yordamida tishlasa, bu zahar qonga o'tib, organizmni zaharlashi mumkin.
78. Ayaq súyekleri dúzilisi.
Oyoq suyaklari. Odam oyog'i katta va yo'g'on suyaklardan iborat. Oyoq suyaklarida oyoq kamari va erkin qismlar tafovut qilinadi. Oyoqning kamar qismi (cingulummembri inferiores) juft chanoq suyagidan tashkil topgan. Oyoqning erkin qismi (sceleton membri inferioris liberi) uch qismdan: proksimal — son suyagi; o'rta, katta va kichik boldir suyaklaridan iborat. Tizza bo'g'imi sohasida katta sesamasimon suyak tizza qopqog'i joylashgan. Oyoqning distal qismi oyoq panjasi suyaklari, o'z navbatida, kaft oldi suyaklari, kaft suyaklari va barmoq suyaklariga bo'linadi. Oyoq kamari suyaklari. Chanoq suyagi (os coxae, 22-rasm) 2 ta yassi chanoq suyakdan iborat bo'lib, odamning yurishida gavda og'irligini oyoqqa o'tkazadi va chanoq bo'shlig'idagi azolami tashqi muhit ta’siridan saqlab turadi. Chanoq suyagida 3 ta alohida: yonbosh, qov va o‘tiig‘ich suyaklari farq qilinadi. Bu suyaklar 16 yoshgacha alohida bo‘lib, o'zaro tog'ay vositasida birikkan bo'lsa, keyinchalik suyaklanib — bir butun chanoq suyagini hosil qiladi. Chekka qismini son suyagi boshchasi bilan bo'g'im hosil qiluvchi yarimoysimon yuza (facies lunata) egallagan, tubi esa g'adir-budir.Yonbosh suyagi (os ilium) ikki qism pastki qalinlashgan sirka uning chekkasi qalinlashib, yonbosh qirrasini (crista iliaca) hosil qiladi.Yonbosh qirrasida qorin mushaklari birikadigan uchta g'adir-budir chiziqlar: tashqi lab (labium externum), ichki lab (labium internum) va oraliq chiziq (linia intermedia) bor. Bu qirra oldingi va orqa tom onlarda o'sim talar hosil qilib tugaydi. Oldinda o'zaro o'ym a bilan ajragan oldingi yuqorigi (spina iliaca anterior superior) va ostki yonbosh o'sim tasi (spina iliaca anterior inferior), orqada esa orqa yuqori (spina iliaca posterior superior) va pastki yonbosh o'simtasi (spina iliaca posterior inferior) hosil bo'ladi. Qanotning tashqi yuzasida dumba mushaklari boshlanadigan uchta chiziq, ayniqsa, eng uzun oldingi dumba chizig'i (linea glutea anterior) yaxshi bilinadi. U oldingi yuqorigi yonbosh o'simtasidan boshlanib, katta o'tiig'ch o'ymasiga tomon ravoq shaklida yo'naladi. Nisbatan qisqa orqa dumba chizig'i (linea glutea posterior) oldingi chiziqning orqa qismiga parallel joylashgan. Boshqalardan qisqa pastki dumba chizig'i (linea glutea inferior) yuqorigi va ostki oldingi yonbosh o'simtalarining o'rtasidan boshlanib, ravoq shaklida sirka kosachasi ustidan o'tib katta o'tirg'ich o'ymasigacha boradi. Qanotning ichki botiq yuzasida yonbosh chuqurchasi (fossa iliaca) bor. U ni pastki tom ondan ravoqsimon chiziq (linea arcuata) chegaralab turadi. Bu chiziqquloqsimon yuzaning (facies auncularis) oldingi chekkasidan boshlanib, yonbosh-qov tepaligiga o‘tib ketadi. Bu yuza dumg'aza suyagining shu nomli yuzasi bilan bo‘g‘im hosil qiladi. Quloqsimon yuzaning ustida bo‘g‘imlararo boylamlar birikadigan yonbosh bo‘rtig‘i (tuberositas iliaca) joylashgan.
Qov suyagi (os pubis) sirka kosachasining oldingi qismini hosil qiluvchi kengaygan tanasi (corpus ossis pubis) va ikki: qov suyagining yuqorigi shoxi (ramus superior ossis pubis) hamda pastki shoxidan (ramus inferior ossis pubis) iborat. Yuqorigi shox suyak tanasidan oldinga qarab yo'nalgan, unda yonbosh va qov suyaklarining birikkan chiziqda joylashgan yonbosh-qov tepaligi (eminentia iliopubica) bor. Yuqori shoxning medial uchiga yaqin joyda qov bo‘rtig‘i (tuberculum pubicum) bor. Yuqori shoxning orqa chekkasi bo'ylab qov qirrasi (crista pubica) joylashgan. Uning oldingi qismi bukilib pastki shoxga o'tadi. Bu sohada qarama-qarshi suyak bilan birikadigan oval shakldagi simflz yuzasi (facies symphysialis) bor.Otirg'ich suyagi (os ischii) sirka kosachasini pastki qismini hosil qilishda qatnashadigan kengaygan qismi tanasi (corpus ossis ischii) va shoxidan (ramus ossis ischii) iborat. Tanasi shoxga burchak hosil qilib ótgan yerda, otirğich bortigi (tuber ischiadicum) bor. U ndan yuqoriroqda suyak tanasining orqa chekkasidan chiqqan o'tirg'ich o'simtasi (spina ischiadica) katta o'tirg'ich o'ymasini (incisura ischiadica major) kichik o'tirg'ich o'ymasidan (incisura ischiadica minor) ajratib turadi. O'tirg'ich suyagi shoxi qov suyagining pastki shoxi bilan birikib yopqich teshikni (foramen obturatum) hosil qiladi.
Oyoqning erkin qismi suyaklari. Oyoq skeletining erkin qismi (sceleton membri inferioris liberi) son suyagi (femur), tizza qopqog'i (patella), boldir suyaklari (ossa cruris) va oyoq panjasi skeleti (ossa redis) dan tashkil topgan. Son suyagi (femur, 23-rasm) odam organizmidagi eng uzun va katta naysimon suyak. Uning tanasi, yuqori va pastki uchlari tafovut qilinadi. Son suyagining yuqori uchida chanoq suyagi sirka kosachasi bilan bo'g'im hosil qiladigan sharam on boshchasi (caput femoris) bor. Boshchaning bo'g'im yuzasi yuqoriga va medial tomonga qaragan. Uning o'rtasida son suyagi boshcha yuzasidagi chuqurcha (fovea capitis ossis femoris) bo'lib, unga son suyagi boshchasi boylami birikadi. Son suyagining bo'yni (collum femoris) suyak tanasiga 130° o'tmas burchak hosil qilib qo'shilgan, shu sohada mushaklar birikadigan ikkita ko'st bor. Katta ko'st (trochanter major) yuqori va lateral joylashgan bo'lib, uning orqa yuzasini yuqori qismida chuqurcha (fossa trochanterica) mavjud. Kichik ko'st (trochanter minor) suyak bo'ynining pastki chekkasida orqaroqda va medialroq joylashgan. Ko'stlar old tomondan o'zaro ko'stlar aro chiziq (linea intertrochanterica), orqa tom ondan esa ko'stlararo qirra (crista intertrochanterica) vositasida birikib turadi. Son suyagi tanasi (corpus femoris) oldinga qarab biroz bukilgan silindisimon shaklda. Oldingi yuzasi silliq, orqasida g'adir-budir chiziq (linea aspera) bor, u ichki va tashqi lablaiga (labium mediate et laterale) ajragan.Lablar suyak tanasining o'rta qismida bir-biriga yaqin tursa, yuqoriga va pastga yo'nalib bir-biridan ajraladi. Yuqoriga qarab lablar katta va kichik ko'stlar tomonga yo'naladi. Tashqi lab kengayib katta dumba mushagi birikadigan dumba bo‘itig‘ini (tuberositas glutea) hosil qiladi. Ichki lab taroqsimon chiziqqa (linea pectinea) o‘tib ketadi. Pastga tomon ikkala lab bir-biridan uzoqlashib, uchburchak shaklidagi taqim osti yuzasini (facies poplitea) chegaralaydi. Son suyagining pastki (distal) uchi kengayib, ikkita yumaloq do‘ngsimon o'simtani hosil qiladi. Ichki do'ngsimon o'simta (condulus medialis) tashqisidan (condulus lateralis) kattaroq. Ular orqa tomonda o‘zaro do‘ngsimon o‘simtalararo chuqurcha (fossa intercondularis) bilan ajrab turadi. Do‘ngsimon o'simtalaming yon tomonida ichki va tashqi do‘ng usti tepachasi (epicondulus medialis epicondulus lateralis) ko'rinib turadi. Do‘ngsimon o'simtalaming oldingi yuzalari ortasida tizza qopqog‘i yuzasi (facies patellaris) bor. Har bir do‘ngsimon usti tepachasi sohasida chiziqlar (linea supracondularis medialis et linea supracondularis lateralis) bo'ladi. Tashqi do'ngsimon usti tepachasi sohasida taqim egati (sulcus popliteus) joylashgan. Oyoq panjasi suyaklari. Oyoq panjasi suyaklari (ossa pedis, 25-rasm) xuddi qo'l panjasiga o'xshab kaft oldi suyaklari, oyoq kafti suyaklari va oyoq panjasi barmoq suyaklaridan iborat. Kaft oldi suyaklari (ossa tarsi) ikki qator (25-a rasm) joylashgan 7 ta g'ovak suyakdan iborat. Orqa (proksimal) qatorda 2 ta katta: oshiq va tovon suyaklari, oldingi (distal) qatorda qayiqsimon, lateral, oraliq, m edial ponasimon va kubsimon suyaklar bor. Oshiq suyak (talus) yirik bo'lib, uning boshchasi (caput tali), tanasi (corpus tali) va ularni biriktirib turuvchi to r bo'yni (collum tali) tafovut qilinadi. Oshiq suyakning tanasi eng katta qismi. Uning yuqori qismida g'altaksim on hosila (trochlea tali) bo'lib, uning uchta bo'g'im yuzasi ko'rinadi, ulardan yuqori yuzasi (facies superior) katta boldir suyagining pastki bo'g'im yuzasi bilan, qolgan ikkitasi yon tom onda joylashgan medial va lateral to'piq yuzalari (facies malleolaris medialis et lateralis) shu nomdagi to'piq yuzasi bilan bo'g'im hosil qiladi. Lateral to ‘piq yuzasi medialiga nisbatan katta bo'lib oshiq suyakning lateral o'simtasigacha (processus lateralis tali) yetib boradi. G‘altakning orqasidagi orqa o'sim tani (processus posterior tali) bosh barm oqni bukuvchi uzun mushak payi medial va lateral do'nglikka (tubertculum mediale et laterale) bo'ladi.Oshiq suyakning pastki yuzasida tovon suyagi bilan birlashadigan uchta: oldingi, o'rta va orqa bo'g'im yuzalar (facies articularis calcanea anterior, media et posterior) bo'lib, o 'rta va orqa bo'g'im yuzasi o'rtasidan egat (sulcus tali) o'tadi. Oshiq suyak boshchasi oldinga va medial tom onga yo'nalgan, unda qayiqsimon suyak bilan birlashadigan bo'g'im yuzasi (facies articularis navicularis) bor. Tovon suyagi (calcaneus) oyoq panjasidagi eng katta suyak. U oshiq suyakning ostida joylashgan, uning tanasi orqa tomonda tovon suyagi do'ngligin (tuber calcanei) hosil qiladi. Uning ustki yuzasida oshiq suyak bo'g'im yuzalariga mos 3 ta: oldingi, o'rta va orqa oshiq suyagi bo'g'im yuzalari (facies articularis talaris anterior, media et posterior) bor. Órta va orqa bo'g'im yuzalari o'rtasida tovon suyagi egati (sulcus calcanei), oshiq suyak egati bilan kaft oldi kovagini (sinus tarsi) hosil qiladi. Suyakning medial yuzasida oshiq suyakni ko'tarib turuvchi o'sim ta (sustentaculum tali) bo'lib, uning lateral yuzasida uzun kichik boldir mushak payi egati (sulcus tendo m. peronei longi) o'tadi. Suyakning old uchida kubsimon suyak bilan birlashadigan kubsimon bo'g'im yuzasi (facies articularis cuboidea) bor.Qayiqsimon suyak (os naviculare) medial tom onda oshiq suyak bilan uchta ponasimon suyaklar o'rtasida joylashgan. Uning proksimal botiq yuzasi oshiq suyak boshchasi bilan birlashadi. Distal yuzasi uch qismga bo'lingan bo'lib ponasim on suyaklar bilan birikadi. Suyakning ichki chekkasida orqa katta boldir mushagi birikadigan qayiqsimon suyak do'm bog'i (tuberositas ossis navicularis) bor. Ponasimon suyaklar (ossa cuneiformia) oyoq kaftining medial chekkasida qayiqsimon suyak bilan I—III kaft suyaklari o'rtasida o'mashgan. Ulaming eng kattasi medial ponasimon suyak (os cuneiforme mediale) I kaft suyagi asosi bilan, oraliq ponasimon suyak (os cuneiforme intermedium) II kaft suyagi bilan, lateral ponasimon suyak (os cuneiforme laterale) III kaft suyagi bilan bo'g'im hosil qiladi. Kubsimon suyak (os cuboideum) lateral tom onda tovon suyagi bilan IV—V kaft suyaklari o'rtasida joylashgan bo'lib, ular bilan birlashadigan bo'g'im yuzalari bor. Bundan tashqari, uning medial tom onida tashqi ponasimon suyak bilan birlashadigan bo'g'im yuzasi mavjud. Kubsimon suyakning pastki tom onida kubsimon suyak bo'rtig'i (tuberositas ossis cuboidea), uning oldida uzun kichik boldir mushagining payi o'tadigan egati (sulcus tendo m. peronei longi) joylashgan.
80. Dóñgelek awizlilar klassi wákilleri (minoga, miksina) dúzilisi.
To'garak og'izlilar (Cyclostomata) sinfi .Og'iz teshigi yopishqoq disk shaklida bo'lib, halqasimon tog'ay bilan ta'minlangan. Tili yirik, shoxsimon tishlar bilan qoplangan. Jabralari skeleti panjarasimon yoki savatsimon, skeleti tog'ay va biriktiruvchi to'qim adan iborat. Burun teshigi bitta. To'garak og'izlilarning tuzilishi minoga misolida ко‘rib chiqiladi. Minogalaming gavdasi ilonga o'xshash bo'lib, bosh, tana va dumga bo'linadi. Boshining oldingi osti qismida og'iz oldi voronkasi bor. Og'iz oldi voronkasida shox tishlari bo'ladi. Boshining ikki yon tomonida bir juft ko'zi joylashgan. Ikki ko'z orqasida tor burun teshigi bor. Orqa tomonida oldingi va keyingi toq orqa suzgich qanotlari hamda dumida toq dum suzgich qanotlari joylashadi. Gavdaning ostida, tana bilan dum qo'shilgan yerda orqa chiqaruv teshigi va siydik — tanosil teshigi o'rnashgan. Teri qoplag'ichlari yumshoq, terisida bir hujayrali bezlar juda ko'p. Skeleti asosan tog'aydan tashkil topgan. O'q skeleti bo'lib, umrbod saqlanadigan xorda xizmat qiladi. Xordani va orqa miyani biriktiruvchi to'qimali parda o'rab turadi. Orqa miya kanalining tashqi devorida xordaning chetlari bo'ylab mayda tog'aylaming juft qatori bor. Bu tog'aylar umurtqalar murtagi hisoblanadi. Bosh skeleti miya qutisi, og'iz oldi voronkasi skeleti va visseral skeletidan iborat. Og'iz oldi voronkasi skeleti faqat to'garak og'izlilarga xosdir. U voronka devorining yuqori va yon tomonlaridan tutib turadigan tog'aylardan tuzilgan. Muskul sistemasi mioseptalar yordamida qator miomerlarga aniq ajraladi. Nerv sistemasi juda sodda tuzilgan. Bosh miyaga nisbatan kichik miyacha uzunchoq miyadan ajralmagan va bosh miyaning bo'limlari bitta gorizontal tekislikda joylashgan. Oldingi miyayarim sharlarining tagi targ'il tanadan tuzilgan, usti yupqa epiteliy bilan qoplangan. Bosh miyadan 10 juft bosh miya nervlari chiqadi. Orqa miyasi tasmasimon shaklda bo'ladi. Sezuv organlari sust taraqqiy etgan. Eshitish organi faqat ichki quloqdan tashkil topgan va unda ikkita yarim doira kanali bor. Ko'zida shox parda rivojlanmaydi. Hid bilish organi toq. Yon chiziq organi teri yuzasida joylashgan. Ovqat hazm qilish organlari og'iz oldi voronkasidan boshlanib, og'iz bo'shlig'iga ochiladi. Og'iz bo'shlig'ida shox tishlari va tili bo'ladi. Og'iz bo'shlig'ida faqat to'garak og'izlilarga xarakterli ikkita nay pastda nafas nayi va ustida qizilo'ngach nayi ketadi. Qizilo'ngach ichakka ochiladi. Ichakning oldingi past tomonida jigar joylashgan. Oshqozon osti bezi ichakning butun devoriga tarqalgan bo'lib, jabra orqali nafas oladi. Yaproqsiz tashqi jabra teshiklari jabra xaltachalariga ochiladi. Jabra xaltachalarning ichki tomonida yaproqsiz ichki jabra yo'llari ochiladi. Ichki jabra yo'llari nafas nayiga chiqadi. To'garak og'izlilaming jabra xaltachalari va ularning yaproqlari baliqlardan farqli ravishda endodermadan rivojlanadi.Qon aylanish sistemasi lansetnikning qon aylanish sistemasiga o'xshaydi. Lekin minogalarda yurak bo'lmasi va yurak qorinchasidan iborat ikki kamerali yurak bor. Qon yurak qorinchasidan qorin aortasiga chiqadi. Uning har qaysi tomonidan qon olib keluvchi jabra arteriyalari chiqib, jabra oraliq to'siqlaridagi jabra yaproqlariga keladi. Oksidlangan qon olib ketuvchi jabra arteriyalari toq aorta ildiziga aylanadi. Aorta ildizidan oldingi tomonga qarab gavdaning bosh tomonini qon bilan ta'minlovchi uyqu arteriyasi, keyingi tomonga qarab butun gavdaning qolgan qismini arterial qon bilan ta'minlovchi orqa aortasi chiqadi. Gavdaning bosh tomonida venoz qon juft kardinal venalarga yig'iladi. Bulaming har qaysisi mustaqil ravishda vena sinusiga quyiladi. Ichakda venoz qon jigar qopqa venasiga yig'iladi. Bu yerda venoz qon jigar venasi nomi bilan vena sinusiga ochiladi. Ayirish organi bir juft mezonefros buyrakdan iborat. Bu buyrak gavda bo'shlig'ida joylashgan. Buyrakning oldingi chetida bosh buyrak qoldig'i bor. Siydik kanali bo'lib Volf kanali xizmat qiladi va siydik — tanosil teshigiga ochiladi. Ko'payish organlari toq bo'ladi. Yetilgan jinsiy hujayralar gavda bo'shlig'iga tushadi va siydik — tanosil teshigi orqali tashqariga chiqadi, urug'lanish suvda o'tadi. Minogalar metamorfoz orqali, miksinalar esa metamorfozsiz rivojlanadi. To'garak og'izlilar sinfiikki turkumga bo'linadi:
1. Minogalar (Petromyzoniformes) turkumi. Minogalarning 24 ta turi bor. Bular dengiz va daryolarda erkin suzib yuradi, chala parazitlik qilib oziqlanadi. Ko'pincha baliqlarning gavdasiga yopishib oladi, ularning qoni va go'shtini so'radi. Ko'zlari yaxshi rivojlanmagan, jabra teshiklari 7 juft bo'lib, har biri mustaqil ravishda tashqariga ochiladi. Minogalarga vakil qilib gavdasining uzunligi 1 m gacha boradigan dengiz minogasi, daryo minogasi va soy minogasini olish mumkin.
2. Miksinalar (Myxiniformes) turkumi. Miksinalarning 18 —20 ta turi bor. Ularning orqa suzgich qanoti yo’q, ko'zlari terisi ostiga yashiringan, jabra teshiklari 15 juftgacha bo'ladi. Ichki qulog'ida faqat bitta yarim doirali kanal bo'ladi. Jabra teshiklari kanallar holida borib, teri tagidan bir juft teshik bilan tashqariga ochiladi. Bu belgilaming hammasi miksinalarning oziqlanishiga asoslangan, ya'ni miksinalar baliqlarning gavdasi ichiga kirib oladi va ichki organlarini yeydi. Minogalar oziq —ovqat sifatida ishlatiladi. Ular asosan, Volga daryosidan tutiladi. Miksinalar to'rga tushgan baliqlami yeb qo'yadi va shu bilan baliqchilikka sezilarli darajada zarar yetkazadi.
81. Bakteriyaniñ kletkaliq dúzilisi hám olardiñ ózgeshelikleri.
Bakteriya hujayrasi odatda boshqa tirik organizmlarning hujayralariga nisbatan tuzilishi jihatidan eng oddiy hisoblanadi. Bakterial hujayralar ko'pincha tashqi muhitdan himoya qiluvchi kapsula bilan o'ralgan. Ko'pgina erkin yashovchi bakteriyalar harakatlanish uchun flagella va villi bilan ajralib turadi .Sekretsiya tizimlari atrof-muhitga moddalarni, shu jumladan patogenlik omillarini olib tashlash uchun ishlatiladi . Bakterial hujayra devorida odatda peptidoglikan mavjud . Kimyoviy tarkibi jihatidan bakterial hujayra membranalari eukaryotik hujayra membranalariga qaraganda ancha xilma-xildir. Eukariotlardan farqli o'laroq, bakteriyalarda qobiqli yadro va ko'p hollarda membranali organellalar yo'q . Shu bilan birga, bir qator bakteriyalar boshqa ikkita domenda o'xshash bo'lmagan hujayrali tuzilishga ega .Bakterial genom gistonga o'xshash oqsillar va plazmidlar deb ataladigan kichikroq DNK molekulalari bilan bog'liq bo'lgan o'ta o'ralgan dumaloq xromosomalardan iborat . Tsitoskeletal elementlar turli prokaryotlarda hujayra bo'linishi, himoya, shaklni saqlash va qutblanishni aniqlashda muhim rol o'ynaydi . Bakterial ribosomalar eukaryotik tipdagi ribosomalardan kichikroq, ammo shunga o'xshash tuzilish rejasiga ega.Qoida tariqasida, bakteriya hujayralarining o'lchamlari 0,2 dan 10 mikrongacha . Shu bilan birga, oddiy ko'z bilan ko'rinadigan bakteriyalar mavjud: jarroh baliqlarining ichaklarida yashovchi Epulopiscium fishelsoni bakteriya hujayralari uzunligi 600 mikron va diametri 100 mikrongacha etadi va Thiomargarita namibiensis hujayralari yashaydi. Namibiyaning qirg'oq suvlari diametri 400-750 mikronga etadi Bakterial hujayraning shakli diagnostik xususiyat bo'lib, ularni tasniflashda qo'llaniladi. Ko'pincha bakterial hujayralar sharsimon ( kokklar ) yoki tayoqsimon ( tayoqchalar ), ba'zilari sharsimon va tayoqchalar o'rtasida oraliq bo'lib, kokkobakteriyalar deb ataladi . Ko'pgina bakteriyalar ipsimon yoki burmalangan shaklga ega - vergul ( vibrios ), spiral ( spirilla [en] ) yoki cho'zilgan, o'ralgan DNK spiral shaklida ( spiroxete ). Ko'pincha bakterial hujayralar juft tayoqchalar ( diplobakteriyalar ) yoki kokklar (diplokokklar), tayoqchalar zanjiri (streptobakteriyalar) yoki kokklar (streptokokklar), tetradalar, 4, 8 yoki undan ortiq kokklar (sarcinalar), klasterlar (klasterlar) kabi barqaror birikmalar hosil qiladi. . Ba'zi bakteriyalar rozetlarni, tekis plastinkalarni, tarmoqlarni, shuningdek, tekis yoki shoxlangan trixomalarni - bir-biriga mahkam yopishgan hujayralar zanjirlarini hosil qiladi.
Bakteriyalar bakterial domenga tegishli bir hujayrali mikroorganizmlardir. Ular o'simliklar va hayvonlar kabi boshqa organizmlarning hujayra tuzilishidan farq qiladigan oddiy hujayra tuzilishiga ega. Bakteriyalarning hujayra tuzilishi quyidagi elementlardan iborat: 1. Hujayra devori - bakteriya hujayrasining shakli va himoyasini ta'minlovchi qattiq qobiq. Hujayra devori ko'pchilik bakteriyalarda devorning asosiy tarkibiy qismi bo'lgan peptidoglikandan iborat. 2. Plazma membrana - hujayra sitoplazmasini o'rab turgan va hujayra bilan atrof-muhit o'rtasidagi moddalar almashinuvini tartibga soluvchi nozik membrana. 3. Sitoplazma - ribosomalar, DNK, oqsillar va boshqa molekulalarni o'z ichiga olgan hujayraning ichki tarkibi. 4. Ribosomalar - hujayrada oqsil sintezi funktsiyasini bajaradigan oqsillar va ribonuklein kislotalarning komplekslari. 5. Flagella - bakteriyalarni suyuq muhit orqali ko'chirish uchun ishlatiladigan uzun, harakatchan tuzilmalar. 6. Pili kalta, sochga o'xshash tuzilmalar bo'lib, bakteriyalarni boshqa sirtlarga biriktirish uchun ishlatiladi.
Bakteriyalarning xususiyatlari ularning hujayra tuzilishiga bog'liq. Misol uchun, flagella mavjudligi bakteriyalarning suyuq muhitda harakatlanishiga imkon beradi va pili mavjudligi ularning boshqa sirtlarga yopishishiga yordam beradi. Hujayra devori bosim va harorat o'zgarishi kabi tashqi ta'sirlardan himoya qiladi. Ba'zi bakteriyalar noqulay sharoitlarga chidamli sporlar hosil qilishi mumkin va ularga ekstremal sharoitlarda omon qolish imkonini beradi. Bakteriyalar, shuningdek, konjugatsiya orqali genetik ma'lumot almashishi mumkin, bu ularga o'zgaruvchan muhitga moslashish va rivojlanish imkonini beradi.

82. Sirtqi dem aliw, alveola hám toqimalarda gaz almasiwi.

Dem alıw protsessi tiykarınan u’sh bólimnen turadı olarğa:
1. Sırtqı yamasa ókpe ventilyatsiyası /shamallawı/
2. Gazlardıń qan arqalı tarqalıwı
3. İshki yamasa tkan aralıq dem alıw qublısı kiredi.
Sırtqı dem alıw - bul óz gezeginde ekige bólinedi. Bunda biz tiykarınan organizm hám onı qorshağan ortalıq arasındağı hawa almasıwın tu’sinemiz. Bunda alveol quwıqshaları xawasınıń atmosfera xawası menen almasıwın hám ókpe kapillyarlarında qannıń alveol yamasa ókpe quwıqshalarındağı xawadan kislorodtı qabıl alıwın tu’sinemiz. Sırtqı dem alıw qubılısı dem alıw jolları, ókpeler, plevra, kókirek kletkası hám onıń bulshıq etleriniń qatnasında yağnıy sırtqı dem alıs apparatı organları qatnasında iske asadı. Bul organlardıń tiykarğı xızmeti dem alıw qubılısın iske asırıp, organizmdi kislorod penen támiyinlew, uglekislıy gazdan tazalaw bolıp tabıladı.
Alveolalar o'pkada gaz almashinuvi joyidir. Karbonat angidridga boy qon o'pka arteriyasiga kirib, alveolalarni o'rab turgan mayda kapillyarlarga etib boradi. Alveolalar ichidagi kislorod alveolalar devorlarining yupqa epiteliy pardasi orqali qonga, qondagi karbonat angidrid esa alveolalarga tarqaladi. Bu jarayon gaz almashinuvi deb ataladi va to'qimalarni kislorod bilan ta'minlash va karbonat angidridni tanadan olib tashlash uchun zarurdir. Alveolalarda gaz almashinuvi qon va alveolalardagi gazlar kontsentratsiyasining farqi tufayli sodir bo'ladi. Alveolalardagi kislorod qonga qaraganda yuqori konsentratsiyaga ega, shuning uchun u qonga tarqaladi. Qonda karbonat angidrid alveolalarga qaraganda yuqori konsentratsiyaga ega, shuning uchun u alveolalarga tarqaladi. Bu jarayon qonda doimiy kislorod oqimini va karbonat angidridni tanadan olib tashlashni ta'minlaydi. Bu nafas olish tizimining muhim qismidir va organizmga hayot uchun zarur bo'lgan kislorodni olish imkonini beradi.
To'qimalarda gaz almashinuvi. Organizm hujayralari va to'qimalarining kislorod olib, karbonat angidrid chiqarishdan iborat murakkab, fiziologik jarayon to'qimalarning nafas olishi deyiladi. Bu jarayonlar yoki reaksiyalar natijasida ma'lum miqdorda energiya hosil bo'ladi. To'qimalarning nafas olishi dissirnilatsiya shakllarining bin bo'lib, moddalar parchalanishi natijasida hosil bo'lgan energiya hisobiga butun tiriklik jarayonlar (tirik moddaning yangilanishi, to'qimalarning o'sishi va taraqqiy etish, mushaklarning qisqarishi, bezlarning shira chiqarishi va h.k) sodir bo'ladi. Yuqorida aytib o'tkanimizdek, ko'p hujayralar kislorod olib, karbonat angidrid chiqaradi. Turli hujayralar har xil miqdorda kislorod sarf qiladi. Bezlar, buyrak va bosh miya yarim sharlari boshqa a'zolarga qaraganda ko'proq kislorod sarf qiladi. Bir to'qimaning o'zi har xil miqdorda kislorod sarflaydi. Bunda kislorod sarfi to'qimaning kam yoki ko'p ishlashiga bog'liq. To'qima qancha ko'p ishlasa, shuntha ko'p kislorod sarf bo'ladi.To'qima hujayralari va kapillarlardagi qon orasida gazlar almashinuvi diffuziya yo'li bilan o'tadi. Bu jarayonning sodir bo'lishi uchun to'qimada kislorodning parsial bosimi qondagiga qaraganda kam, karbonat angidridning parsial bosimi esa ko'p bo'lishi kerak. To'qimalarda sarf etilgan kislorod miqdori, bir tomondan, a'zoning ishiga bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan, bu a'zoning qon bilan ta'min etishiga va qondagi kislorodning parsial bosimiga bog'liq. Bu omillarning hammasi turg'un bo'lmay o'zgarib turadi. Kislorodning to'qimalarga kirishi ularda bo'ladigan oksidlanish jarayonlarini ta'minlaydi. Bu jarayonlarnihg mexanizmi hali yaxshi aniqlangan emas. So'nggi vaqtdagi ma'lumotlarga qaraganda, moddalarningoksidlanishi uch xil yo'l , bilan vujudga keladi: 1) moddaga kislorod qo'shilishi; 2) ularning vodorod yo'qotishi; 3) elektron ajratishi.To'qimalarda oksidlanish jarayonlarining vujudga kelishi haqidagi hozirgi zamon tushunchalari amerikalik olim Genri Svan tadqiqotlariga asoslangan. Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarda hosil bo'ladigan har xil organik molekulalar shunday akseptor rolini. o'ynay oladi. Bu kislorodsiz (anaerob) oksidlanish jarayoni akseptorlar vodorodga tuyingandan keyin to'xtaydi. Oksidlanish reaksiyalarini oxiriga yetkazish uchun akseptorlar o'zlaridan vodorodni ajratib chiqarishi kerak. Bu esa kislorodli sharoitda vujudga keladi: kislorod vodorod bilan birikib, suv hosil qiladi.
83. Paleozoy erasinda tirishliktiñ rawajlaniwi.
Paleozoy erasi. Paleozoy 340 mln. jil dawam etken. Bul era tirishiliktiń bir qansha hár túrliligi, qáliplesiwi menen táriyplenedi. Usi eradan baslap eukariot organizmlerdiń denesi skelet payda etip, paleontologiyaliq denesi toliq hám izbe-iz boliwma múmkinshilik bergen.
Kembriy dáwirinde klimat ortasha bolip, ósimlik hám haywanlar teńizde tarqalǵan. Olardm’ ayrimlari otiriqshi, ayrimlari suw aǵisi menen háreket etken. Haywanlardan eki qaqpaqli, qarin ayaqli, bas ayaqli mollyuskalar, saqiynali qurtlar, trilobitler keń tarqalǵan hám aktiv háreket etken. Omirtqali haywanlardiń dáslepki wákilleri — qalqanli baliqlar jasaǵan, olarda jaq bolmaǵan. Qalqanlilar házirgi dáwirde jasap atirǵan dóńgelek awizlilar, minogalar, miksinalardiń uzaq ata-tegi esaplanadi.Túrkstan, Altay, Zarafshan taw dizbeklerinen kembriy dáwirine tán ápiwayi haywanlar, bultlilar, ishek quwislilar, shayanlar, kók-jasil, jasil suwotlari tabilǵan. Gissar taw dizbeklerinde bolsa qurǵaqliqta jasawshi ósimlik sporalari aniqlanǵan.
Ordovik dáwirinde teńizlerdiń qáddi kóterilip, onda jasil, qońir, qizil suwotlari, basayaqli, qarmayaqli mollyuskalardiń kóp túrliligi artadi.Korall rifleriniń payda boliwi háwij aladi. Bultlilar hám de ayirim bir-eki qaqpaqli baqanshaqli mollyuskalardiń kóp túrliligi kemeyedi.Silur dáwirinde taw payda boliw protsesleri kúsheyip, qurǵaqliq qáddi artadi. Klimat salistirmali qurǵaq boladi. Basayaqli mollyuskalar kóbeyip ketedi. Dáwirdiń aqirina kelip shayanlar rawajlanadi. Jaǵaǵa jaqin suwlarda tarqalǵan kóp kletkali jasil suwotlariniń ayrimlari tirishilik ushin gúres, tábiyiy tańlaw sebepli qurǵaqliqqa shiǵiwǵa erisedi. Topiraq dáslepki qurǵaqliqtaǵi ósimlik psilofitlerdiń tarqaliwina múmkinshilik jaratqan. Topiraqta organikaliq birikpelerdiń toplaniwi keyin ala zamariqlar payda boliwi ushin imkan jaratqan . Orayliq Aziyada kúshli vulkanli protsessler júz bergen. Klimat jilli bolǵan. Zarafshan taw dizbeklerinde ishek quwislilar menen, pás boyli psiloflltiń tasqa túsken súwreti tabilǵan.
Devon dáwirinde teńizlerdiń qáddi tómenlep, qurǵaqliqtiń artiwi, bólinip ketiwi jáne de dawam etken. Klimat ortasha bolǵan. Qurǵaqliqtiń kóplegen bólimi dala, yarim dalaǵa aylanǵan. Teńizlerde shemirshekli baliqlar rawajlanip, «qalqanli» baliqlardiń tirishilik ushin gúreste kemeyip bariwi júz bergen. Keyin ala súyekli baliqlar kelip shiqqan. Sayiz basseynlerde eki jaqlama dem aliwshi baliqlar, pánje qanatli baliqlar rawajlanǵan. Pánje qanatli baliqlardiń ayrim wákilleri latimeriya tiri «qazilma» sipatinda házir de Túslik Afrika, Madagaskar jaǵalarindaǵi suwlardan tabilǵan. Bul dáwirde biyik bolip ósiwshi paporotnikler, qiriq buwinlar, plaunlardan dáslepki toǵaylar payda boladi. Buwinayaqli haywanlardiń ayrim toparlari hawa menen dem aliwǵa ótiwi sebepli kóp ayaqlilar hám dáslepki shibin-shirkeyler payda boladi.
Devon dáwiriniń ortalarina kelip, pánje qanatli baliqlardiń ayrim toparlari qurǵaqliqqa shiqqan. Nátiyjede jer-suw haywanlariniń dáslepki túrleri kelip
shiqqan.Taskómir dáwiriniń baslarinda Orayliq Aziyaniń kóp aymaǵi suw menen qaplanǵan. Dáwirdiń aqirinda Ámiwdárya hám Sirdárya araliǵi Aral teńiziniń orninda hám oniń shiǵis tárepinde teńiz sheginip keń qurǵaqliq payda bolǵan. Qurǵaqliqtaǵi sporali ósimlikler arasinda biyik paqalli lepidodendranlar, plaunlar, kalamitler kóplep ósken. Ayrim kalamitlerdiń biyikligi 20—25 m ge jetken. Anda-sanda dáslepki ashiq tuqimlilardan kordaitler de ushiraǵan.
Taskómir dáwirinde klimat iǵal, hawada karbonat angidrid kóp bolǵan. Qurǵaqliqtaǵi pás tegisliklerde batpaqliq jerler kóp ushiraǵan. Olarda biyikligi 40 m ge jetetuǵin paporotnikler, qiriq buwinlar, plaunlar ósken hám spora joli menen kóbeygen. Bulardan basqa ashiq tuqimli ósimlikler payda bolǵan. Aǵash tárizli ósimliklerdiń birden nabit boliwi sol jerlerde keyin ala kómir qatlami payda boliwina alip kelgen. Jer-suw haywanlariniń dáslepki wákilleri esaplanǵan stegotsefallar júdá kóp hám hár túrli bolǵan. Ushiwshi shibin-shirkey —nangórekler, iynelikler rawajlanǵan.
Perm dáwiriniń baslarina kelip klimat biraz qurǵaq hám suwiq boladi. Bunday jaǵday jer-suw haywanlari ushin júdá qolaysiz esaplanǵan. Olardiń kópshilik bólimi qirilip ketken. Batpaqliq hám sayizliqlardaǵi jer-suw haywanlariniń kópshilik mayda wákilleri jasirinip qalǵan. Qurǵaq hám tómen temperaturali sharayatta tirishilik ushin gúres, tábiyiy tańlaw jersuw haywanlariniń belgili bir topariniń ózgeriwine sebep bolǵan. Keyin olardan jer bawirlawshilar klasi kelip shiqqan. Perm dáwiriniń baslarinda Qizilqum, Ferǵana, Pamir tawlarinda úlken atawlar hám yarim atawlar bolǵan. Ósimliklerden kalamitler, aǵash tárizli kordaitler, ayirim iyne japiraqli ósimlikler ushiraǵan.Solay etip, paleozoy erasinda haywanlar jáne de rawajlanip, iri aromorfozlar júz bergen, yaǵniy jaqsiz qalqanli baliqlar, pánje qanatli baliqlar, jer-suw haywanlariniń dáslepki wákilleri hám de jer bawirlawshilar klasi kelip shiqqan. Ósimlikler qurǵaqliqqa shiǵip, spora joli hám de tuqim menen kóbeyiwshi túrleri, soń ashiq tuqimlilar payda bolǵan.

84. Goldji apparati dúzilisi hám funksiyalari qanday?

Golji kompleksi, Golji apparati, plastinkasimon apparat — hamma eukariot hujayralar uchun xos organoid. Golji kompleksini Golji (1898) nerv hujayralarida kashf qilgan. Strukturaviy va funksional birligi — diktiosoma. Hujayra sitoplazmasida birbiri bilan umumiy toʻr orqali bogʻlangan 20 ga yaqin diktiosomalar boʻladi. G.k. koʻpincha sentriollarni oʻrab turadi, hujayraning G.k. joylashgan qismida ribosomalar deyarli boʻlmaydi. Sekretor hujayralarda G.k. hujayraning apikal qismida joylashadi.Golji kompleksi hujayra ichida joylashgan membrana organellasidir. U bir nechta tekis membranalardan iborat bo'lib, ular sisternalar deb ataladigan pufakchalar to'plamini hosil qiladi. Har bir tank turli xil funktsiyaga ega va turli fermentlar va oqsillarni o'z ichiga olishi mumkin. Golji kompleksining hujayradagi asosiy vazifalari:
1. Oqsillarni modifikatsiyalash va saralash. Golji kompleksi hujayra ichidagi oqsillarni qayta ishlash va tashishda muhim rol o'ynaydi. U oqsillarning funktsiyalarini o'zgartirish uchun kimyoviy guruhlarni qo'shishi yoki olib tashlashi va ularni hujayraning ma'lum joylariga yo'naltirishi mumkin.
2. Glikolipidlar va glikoproteinlarning sintezi. Glikolipidlar va glikoproteinlar hujayra membranalarining muhim tarkibiy qismlari bo'lib, ularning sintezida Golji kompleksi asosiy rol o'ynaydi.
3. Lizosomalarning hosil bo'lishi. Lizosomalar - hujayradagi vazikullar bo'lib, ularda chiqindilar va eskirgan organellalarni qayta ishlash uchun fermentlar mavjud. Golji kompleksi bu fermentlarni ajratib, ularni lizosomalarga yo'naltirishi mumkin.
4. Kaltsiyni tartibga solish. Golji kompleksi hujayralardagi kaltsiy darajasini tartibga solishda ishtirok etishi mumkin, bu ko'plab hujayra jarayonlari, shu jumladan mushaklarning qisqarishi uchun muhimdir.
5. Hujayra bo'linishida ishtirok etish. Golji kompleksi hujayra bo'linishida muhim rol o'ynashi mumkin, bu esa qiz hujayralar orasidagi organellalar va oqsillarni ajratishga yordam beradi.
Shunday qilib, Golji kompleksi hujayrada oqsillarni qayta ishlash va tashish, membrana komponentlarini sintez qilish va ko'plab hujayra jarayonlarini tartibga solish bilan bog'liq ko'plab funktsiyalarni bajaradigan muhim organoiddir.
Golji apparati quyidagi funktsiyalarni bajaradi: oqsillarni, yog'larni va uglevodlarni to'playdi, so'ngra ularni sitoplazmaga beradi va ular hujayralarning hayotiy jarayonlari uchun ishlatiladi; fermentlarning shakllanishi (Masalan, hayvonlarning oshqozon osti bezida hujayralar ovqat hazm qilish fermentlarini sintez qiladi); yog'lar va uglevodlar sintezi; plazma membranasining o'sishi va yangilanishiga yordam beradi. Lekin Golji kompleksining asosiy vazifasi-hujayra tomonidan sintez qilinadigan moddalarning chiqarilishi.
85. Sporalilar tipi.
Sporalilar tipiga odam va hayvonlar organizmida parazitlik qiluvchi 5000 ga yaqin bir hujayrah hayvonlar kiradi. Ularning harakatlanish organoidlari bo'lmaydi. Ko'pchilik sporalilar hayotining ma'lum davrida spora hosil qilish xususiyatiga ega. Spora hayvonni tashqi muhitning noqulay sharoitidan saqlaydi. Hamma sporalilar murakkab rivojlanish sikliga ega bo'ladi. Bu tip vakillari orasida koksidiyasimonlar ko'p uchraydi. Koksidiyalar (Coccidiomorpha) turkumi. Koksidiyalar turli um urtqali va um urtqasiz hayvonlam ing ichak devori epiteliy hujayralarida parazitlik qiladi. Quyon, tovuq va boshqa ba'zi bir chorva mollari ichagida parazitlik qiluvchi eymeriya keng tarqalgan.Koksidiyalar ichakda parazitlik qilib, ichburuqqa o'xshash kasallikni qo'zg'atadi. Koksidiyalaming rivojlanish jarayoni jinsiy va jinssizbo'g'inlaming gallanishi orqali murakkab yo'lbilan boradi. Rivojlanishi sista hosil qilish bilan tugallanadi. Sistasi axlat bilan tashqariga chiqadi va atrof—muhitga sochiladi. Hayvonlar oziqlanganida koksidiyalaming sistasini yuqtiradi. Sista ichida parazit faqat kislorod yetarli bo'lgan sharoitda rivojlana oladi. Koksidiyalar chorva mollarining mahsuldorligini kamaytirish bilan xalq xo'jaligiga katta zarar yetkazadi.
Sporalilar tipi 2 sinfga bòlinadi:Gregarinalar va kokcidiyalar
Qon sporalilari (Haemosporidia) turkumi. Sporalilar orasida qon sporalilari turkumining vakillari, ayniqsa, eng xavfli parazit hisoblanadi. Ular sut emizuvchilar, qushlar, sudralib yuruvchilar va odam qoni eritrositlarida parazitlik qilib yashaydi. Shuning uchun ular qon sporalilari deyiladi. Qon sporalilari ham hujayra ichida parazitlik qiladi. Lekin ulaming hayot sikli ikkita xo’jayinda o'tadi. Qon sporalilaridan bezgak plazmodiysi (Plaasmodium vivax) eng xavfli parazitlardan biti hisoblanadi. Bezgak parazitlarining hayot siklida jinssiz va jinsiy ko'payish takrorlanib turadi. Parazit odam qonida jinssiz ko'payadi, bezgak chivini ichagida esa jinsiy ko'payadi. Shuning uchun odam parazitning oraliq xo'jayini, bezgak chivini esa asosiy xo'jayin hisoblanadi. Chivin qon so'rayotganida odamga parazitning sporozoitlarini yuqtiradi. Sporozoitlar eritrositlarga kirib olib, bo'linib ko'paya boshlaydi va juda ko'p merozoitlar hosil qilganidan so'ng eritrositlarni yemirib, qon zardobiga chiqadi. Merozoitlar boshqa eritrositlarga kirib oladi va yana ko'payadi. Har doim eritrositlar yorilib, uning ichidan parazitlar chiqqanida odamda bezgak xuruj qiladi. Ghivin kasal odanrni chaqqanida parazitni qayta yuqtiradi. Uning oshqozonida parazitlar jinsiy hujayralarga aylanadi. Urug'langan tuxum hujayrasi (zigota) harakatchan bo'ladi. U oshqozon devoriga kirib olib, jinssiz bo'lina boshlaydi va juda ko'p sporozoitlami hosil qiladi. Bu hujayralar chivin oshqozon devoridan uning so'lak beziyo'liga o'tadi. Chivin odamni chaqqanida parazitlar yana odam qonidagi eritrositlarga o'tadi. Sporalilar orasida foydali hasharotlarda va uy hayvonlarida parazitlik qiluvchi turlari ham keng tarqalgan. Nozema sporalisi (Nosema) tut ipak qurtida va asalarilarida parazitlik qiladi. Kasallangan ipak qurtlarining tanasi qorayadi. Shu sababli bu kasallik “qorason" yoki "pebrina" deb ataladi. Pebrina yuqumh og'ir kasallik bo'lib, kasallangan qurtlar ko'plab nobud bo'ladi. Shuning uchun kasallangan qurt topilgan so'kchaklardagi hamma qurtlar kuydirib tashlanadi. Pebrina asalarilarida og'ir ich ketishni paydo qiladi. Sporalilar tipiga mansub bo'lgan piroplazmidlar qoramollar, otlar, itlar va boshqa sutemizuvchilar qonida parazitlik qilib, qon kasalliklarini paydo qiladi. Piroplazmidlarni hayvonlarga qon so'ruvchi kanalar yuqtiradi. Sut emizuvchilar va qushlaming muskulida go'sht sporalilarining sporasi uchraydi. U yaxshi pishirilmagan go'sht orqali odam va yirtqich hayvonlar ichagiga o'tadi.Olimlardan K.M arsinovskiy, E.N.Pavlovskiy, N .I.Xodukin, V.N.Beklemishev va N.M.Isayev bezgak paraziti va uni tarqatuvchi bezgak chivini hayotini o'rganish sohasida tekshirishlar olib borganlar. Bezgakka qarshi kurashda bezgak chivinlarining коpayadigan коlmak suvlami quritish katta ahamiyatga ega. Qondagi bezgak parazitlarini yo'q qilish uchun xininli dorilardan foydalaniladi.
86. Konyugatsiya qubilisi hám oni ashqan alimlar.
Konyugatsiya (lotincha conjugatio - ulanish) - ikkita bakterial hujayraning bevosita aloqasi bilan genetik materialning bir qismini (plazmid yoki bakterial xromosoma) bir tomonlama o'tkazish. 1946 yilda Joshua Lederberg va Edvard Tatum tomonidan kashf etilgan. Konjugatsiya hodisasi E. coli (Escherichia coli) da kashf etilgan va yaxshi o'rganilgan, ammo keyinchalik konjugatsiya turli gramm-musbat va gramm-manfiy bakteriyalarda tasvirlangan. Konjugatsiya orqali bakteriyalar o'zlarining genetik xilma-xilligini saqlab, genetik materialni almashtiradilar.Bakteriyalarda konjugatsiya mavjudligi 1946 yilda Joshua Lederberg va Edvard Tatum tomonidan ko'rsatilgan. Ular E. coli Escherichia coli ning auksotrofik (ma'lum bir moddasiz muhitda mavjud bo'lolmaydigan) ikkita shtamini turli moddalar uchun aralashtirib, hosil bo'lgan kulturani barcha zarur oziq moddalarni o'z ichiga olgan muhitda bir necha soat davomida inkubatsiya qildilar va hujayralarni plastinkalarga ekdilar. minimal vosita bilan. Auksotrofiya uchun mas'ul bo'lgan ba'zi mutatsiyalarni qaytarish orqali eksperimental ma'lumotlarning buzilishini oldini olish uchun ular ikki va uch auksotroflardan foydalanganlar. Shu sababli, mutatsiyalarning reversiyasi tufayli har uchala birikma uchun auksotrofik bo'lmagan hujayralarning paydo bo'lish ehtimoli juda past edi. Plitalarda koloniyalar paydo bo'lganda, tadqiqotchilar bakteriyalar normal fenotipni tiklaydigan genlarni almashtirgan degan xulosaga kelishdi. Biroq, Lederberg va Tatum DNK bakteriyalar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri jismoniy aloqa orqali uzatilganligini isbotlamadi. Buni 1950 yilda Bernand Devis qilgan. U septum bilan yarmiga bo'lingan U shaklidagi naychani ishlab chiqdi, u orqali muhit o'tishi mumkin, lekin bakteriya hujayralari emas. Keyinchalik, Devis vositani kuchli aralashtirib, naychada bir nechta auksotrofik shtammlarni inkubatsiya qildi. Minimal muhitda hujayralarni ekishdan keyin koloniyalar paydo bo'lmadi. Shunday qilib, Lederberg va Tatum tomonidan kashf etilgan DNK almashinuvi uchun ikkita hujayra o'rtasidagi jismoniy aloqa zarurligi ko'rsatildi. Keyinchalik, konjugatsiya boshqa bakteriyalarda, jumladan, Bacillus subtilis kabi gram-musbat bakteriyalarda ham tasvirlangan. Biroq, konjugatsiya eng ko'p E. coli da o'rganiladi, uning mexanizmi quyida batafsil ko'rib chiqiladi. Konʼyugatsiya (lot. conjugatio — qoʻshilish) — 1) konyugat suvoʻtlarda — oʻziga xos jinsiy jarayon, bunda tashqi tomondan bir-biriga oʻxshash ikkita vegetativ hujayra suyuqligi qoʻshiladi; 2) infuzoriyalarda — jinsiy yadrolarning almashinishi va ularning juft boʻlib qoʻshilishi; bunda infuzoriyalar ogʻiz teshigi joylashgan tomoni bilan juft boʻlib yaqinlashadi. Qoʻshilganda makronukleus (vegetativ yadro) asta-sekin parchalanadi, mikronukleus (jinsiy yadro) esa meyoz yoʻli bilan 2 karra boʻlinadi, shundan keyin uchta yadro parchalanadi, bittasi esa yana boʻlinadi va uning har bir boʻlagi boshqasining yarim boʻlagi bilan almashinadi, yaʼni qoʻshilish roʻy beradi va xromosomalarning qoʻsh toʻplami qayta tiklanadi. Soʻngra makronukleus mikronukleus ning boʻlinishi yoʻli bilan qayta tiklanadi. Baʼzan K.da bir hujayradan ikkinchisiga sitoplazmaning ozgina qismi va shu bilan birga sitoplazmaning irsiy xususiyatlari ham oʻtadi; 3) bakteriyalarda — bir bakteriya hujayrasidagi genetik materialni ikkinchi bakteriya hujayrasiga olib oʻtkazish usuli. Bunda ikkita bakteriya ingichka koʻprikcha bilan bogʻlanadi va shu koʻprikcha orqali bir hujayradan (donor) boshqasiga (retsipiyent) dezoksiribonuklein kislota (DNK) ipining bir boʻlagi oʻtadi. Retsipiyentning irsiy xususiyatlari DNK boʻlagida oʻzatilgan genetik informatsiya miqdoriga qarab oʻzgaradi; 4) xromosomalar konʼyugatsiyasi — gomologik xromosomalarning juft-juft boʻlib yaqinlashuvi, bunda ularning gomologik qismlari almashinishi mumkin, natijada turli xil anomaliyalar yuz beradi (tugunchalar hosil boʻlishi va h.k.). Jinsiy jarayonda xromosomalar oʻzaro qoʻshilib ketmaydi; ularda K. faqat meyozning boshida roʻy beradi; soʻngra har xil hujayralarga tarqalib ketadi.

87. Biologiya táliminiñ jetiskenlikleri.

Biologik ta'lim sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi, bu esa o'quvchilarning biologik jarayonlar va mexanizmlar haqidagi bilim va tushunchalarini yaxshilash imkonini beradi. Interfaol ma’ruzalar, laboratoriya ishlari, kompyuter texnologiyalari va virtual laboratoriyalardan foydalanish kabi zamonaviy o‘qitish usullari talabalarga biologiya va uning qo‘llanilishi bo‘yicha chuqurroq bilim olish imkonini beradi. Shuningdek, biologiya fanlari sohasida biologik tizimlar va jarayonlarni yanada samarali o‘rganish imkonini beruvchi yangi usul va texnologiyalar ishlab chiqildi. Masalan, genetik muhandislik texnologiyalari organizmlarning genetik kodini o'zgartirishga imkon beradi, bu esa yaxshilangan xususiyatlarga ega yangi o'simlik va hayvonlar turlarini yaratishga olib kelishi mumkin. Tibbiyot va farmakologiya fanining rivojlanishida biologik ta’lim ham muhim o‘rin tutadi. Biologiya fanidan talabalar dori vositalarining ta’sir mexanizmlari va ularning inson organizmiga ta’siri haqida bilim oladilar. Bu ularga tibbiyot va farmakologiya sohasida samarali faoliyat yuritish, yangi dori vositalari yaratish, mavjud davolash usullarini takomillashtirish imkonini bermoqda. Umuman olganda, biologik ta’lim sohasidagi yutuqlar o‘quvchilarning bilim sifatini oshiradi, tibbiyot va farmakologiya sohalari imkoniyatlarini kengaytiradi, shuningdek, umuman fan rivojiga xizmat qiladi. Keyingi yillarda ta‟limdagi texnologiya masalalariga qiziqish tobora kuchaymoqda. Har qanday pedagogik texnologiyaning asosi uning maqsadlarni aniqlashdan boshlanishi kerak. Nazariy biologiya yutuqlari tibbiyotda juda keng qo„llaniladi. Bu biologiya fanining hozirgi darajasini belgilaydigan yutuqlar va kashfiyotlar. Shunday qilib, ushbu genetika irsiy kasalliklarni erta tashxislash, davolash va oldini olish usullarini ishlab chiqishga imkon berdi. Mikroorganizmlarni tanlash bir qator kasalliklarni davolash uchun zarur bolgan fermentlar, vitaminlar, gormonlarni olish imkonini beradi. Genetikmuhandislikning rivojlanishi biologik faol va dorivor moddalarni ishlab chiqarish uchun keng istiqbollarni ochib beradi. Masalan, genetik muhandislik usullari yordamida insulin gormon geni olindi va keyin ichak tayoqchasiga o„rnatildi. Bunday ichak tayogidagi shtamm, diabetli diabetni davolash uchun ishlatiladigan insulinni sintez qilishga qodir. Xuddi shunday, somatotropin (osish gormoni) va boshqa gormonlar, interfon, qimmatli preparatlar va vaktsinalar ham olinadi. Sanoat, mexanik muhandislik, tirik mavjudotlarni tashkil etishning (bionikalar) tashkil etishning kemasozlik tamoyillari kelajakda muhim iqtisodiy samara beradi. Zamonaviy voqelikda biologiyaning o„rni og„ir, chunki u o„zining barcha fenomenasida odamning hayotini diqqat bilan organmoqda. Hozirgi vaqtda bu fan evolyutsiya, hujayralar nazariyasi, genetika, genetika va energiya kabi prinsipial tushunchalarni birgalikda ulaydi. Oz funksiyalarida, butun hayotning rivojlanishini rivojlantirish, xususan, organizmlar tarkibi, ularning xatti-harakati, shuningdek atrof- muhit bilan bogliq. Biror kishining hayotidagi biologiyaning qiymati, agar u shaxsning hayotiy faoliyatini,masalan, sogliqni saqlash, oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy universitetlari ortasida parallel bo„lsa, aniq boladi. Bugungi kunda biologiyadan ajralib turadigan va mustaqil bolish, zarur va mustaqil bo„lgan fanlar mavjud. Bunday masalan, zoologiya, botanika, mikrobiologiya, virologiya bilan ham bog„liq bolishi mumkin. Eng muhimi, eng muhimi ularning barchasi sivilizatsiya tomonidan beriladigan eng muhim asosiy bilimlar majmuasini anglatadi. Xulosa qilib aytganda, Biologiyaning asosiy qiymati shundaki, bu koplab istiqbolli fanlar uchun asos va nazariy asosdir, masalan, genetika va bionika kabi. Zamonaviy jamiyatda biologiyaning asosiy roli shundaki, uning bilimlari shunchaki zarur bolgan soha, masalan, giyohvandlik, gerontika, krimologiya, qishloq xojaligi, qurilish va kosmosni rivojlantirish zarur. Yerdagi beqaror ekologik vaziyat ishlab chiqarish faoliyatini qayta korib chiqishni va inson hayotidagi biologiya eng yangi bosqichga kotarilishni talab qiladi.
88. A.N.Severtsovtiñ filoembrogenez nazariyasi.
A. N. Seversovning filembriogenez nazariyasi A. N. Seversov ontogenez bilan filogenez orasidagi munosabatlar nihoyatda murakkab ekanliginn ta’kidladi. U.Gekkel tomonidan ilgari surilgan palingenez va senogenezlarni farq qilish juda qiyin ekanligini, chunki filogenezda ontogenezning chetga chiqish hollari, embriologik moslanish hamma vaqt senogenez bo‘lavermasligini, ontogenezda ro‘y beradigan ko'pgina o‘zgarishlar filogenetik ahamiyatga ega ekanligini eslatib, ularni filembriogenez deb nomladi. Filembriogenez nazariyasini Seversov birinchi marta 1910-yili asoslab berdi. Keyinchalik esa uni yanada rivojlantirdi. Bu nazariya organlarning filogenetik yangilanishiga olib keladigan o‘zgarishi qanday yo‘llar bilan va qaysi bosqichda amalga oshishini ko‘rsatadi. Mazkur masalani hal etish uchun Seversov evolyutsion pale￾ontologiya, embriologiya va qiyosiy anatomiya fanlarida to‘plangan ma’lumotlarga murojaat etdi. Uning ta’kidlashicha, ontogenez (embriogenez) da filogenetik ahamiyatga ega bo'lgan o'zgarishlar uch usulda amalga oshadi. Ular anaboliya, deviatsiya, arxallaksis usullaridir. Ananoliyа yunoncha anabole — qo‘shimcha demakdir. Anaboliyada muayyan organning individual rivojlanishi xuddi ajdodlarinikiga o‘xshash amalga oshadi, lekin rivojlanishning oxirgi, bosqichida o'zgarish, ya’ni ajdodida bo'lmagan yangi xususiyat paydo bo‘ladi, bu o‘zgarish ajdodning rivojlanishiga nisbatan qoshimcha ravishda vujudga keladi va organning rivojlanish muddati cho‘ziladi. Seversov umurtqali hayvonlarning embrion rivojlanishini o‘rganib, filembriogenezning anaboliya usuliga ko‘plab misollar keltirdi. Masalan, ot ajdodlarida barmoqlarning o‘zgarishini hozirgi zamondagi otlarning embrional rivojlanishi bilan taqqoslab, olti haftalik ot embrionining oyoqlarida uchtadan barmoq rivojlanishini, uchinchi barmoq bir oz katta, yon barmoqlar esa kichik, ularning har biri uchtadan falangaga ega ekanligini, so‘ngra suyaklari qo‘shilib, grifil suyaklarga aylanishini qayd qildi. Anaboliya usuli ontogenezda organlaming hosil bo‘lish davri ajdod organlarnikiga nisbatan uzayishiga olib keladi. Filembriogenezning anaboliya usuli o‘simliklar olamida ham keng tarqalgan. O‘simliklardagi anaboliyaga palmalar bargi￾ning rivojlanishini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Kuzatish￾lardan ma’lum bo‘lishicha, palma barglari kurtak holida yax￾lit plastinkadan iborat bo‘ladi. Ontogenetik rivojlanishning keyingi davrida barglar bo'laklarga bo‘linib, patsimon yoki yelpig‘ichsimon shaklga kiradi.
Deviatsiya. Ontogenezda organlar rivojlanishning o‘rta bosqichlarida sodir bo'ladigan o‘zgarishlar deviatsiya deb ataladi (latincha deviatio — o‘rta demakdir). Deviatsiya natijasida ontogenezning o'rta davridan boshlab organlaming embrional rivojlanishi oldingi ajdodlarning mazkur organlari rivojlanishiga nisbatan birmuncha boshqacha yo‘nalishda boradi. Akula va reptiliyalarda tangachalarning rivojlanishi deviatsiyaga misoldir. Har ikkala gruppaga mansub hayvonlarning embrional rivojlanishida tangachalar ostki epidermisning qalinlashishi va uning ostida biriktiruvchi to‘qima to‘planishi hisobiga ro‘y beradi. Shunday qilib, deviatsiya usulida ontogenezda filogenez faqat dastlabki bosqichlarda takrorlanadi. Filembriogenezning deviatsiya usuli o'simliklarda ko‘p uchraydi. Olimlardan A.L. Taxtadjyan ma’lumotlariga ko‘ra, o'simliklardagi tugunak va piyozchalar yetuk novdadan hosil bo‘lmay, balki shu novdaning embrional davri yoki kurtakdan hosil bo'ladi. Agar kurtakning o‘q qismi o‘ta rivojlanib ketsa, barglar yozilmasa tugunak, aksincha, kurtak, barglar rivojlanib himoya po'stiga aylansa va kurtakning o‘q qismi rivojlanmasa, piyozcha hosil bo‘ladi.
Arxallaksis yunoncha arche— boshlonģich, allaxis — almashinish degan ma’noni bildiradi. Morfogenezning dastlabki bosqichida ro‘y beradigan o‘zgarish — arxallaksisda organ tamomila o‘zgarib yangilanadi hamda uning rivojlanishi ajdodlarinikiga nisbatan tamomila boshqacha yo'nalishda boradi. Shunga ko'ra, arxallaksisda faqat organning asosi vujudga kelgandagina rekapitulatsiya amalga oshadi. Uning keyingi rivojlanishi esa o‘zgacha yo'nalishda bo‘ladi. Ilonlardagi umurtqalar, ko‘p baliqlarning suzgich pardalaridagi shu’lalar, tishli kitlardagi tishlar sonining miqdor jihatdan ortishi arxallaksisga misoldir. Sutemizuvchilar junining rivojlanishini ham arxallaksisga misol qilib ko'rsatish mumkin. Jun rivojlanishining eng ilk davri tangacha rivojlanishining dastlabki davrlariga o‘xshaydi. Organlarning reduksiyalanish jarayoni filogenezdagi ixti￾soslashgan evolyutsion rivojlanishdir. Uning yo‘nalishini tabiiy tanlanish jarayoni belgilaydi. Tabiiy tanlanish yo‘nalishining o‘zgarishi oddiy va murakkab tuzilishdagi sabab bo‘ladi. Organlar tuzilishining reduksiyalanish yo‘nalishi bilan bog‘liq makroevolyutsiya jarayoni mikroevolyutsiya jarayonlari orqali amalga oshadi. Seversovning filembriogenez nazariyasi ontogenez bilan filogenez o‘rtasidagi o‘zaro qarama-qarshilik va bog‘liqlikni ko‘rsatib, uning dialektikasini namoyish etadi. Seversov ta’limoti Shmalgauzen, Matveyev va boshqalar tomonidan rivojlantirildi. Ular ontogenez yangilanishining yoki o'zgarishining asosiy yo'nalishlari,ularning ekologik-fiziologik asoslari, bu jarayonda funksi￾yaning roli, tur ichidagi o‘zgarishlar hamda divergenetsiya sabablarini aniqlashga o‘z e’tiborlarini qaratdilar. Chunonchi, Shmalgauzen forma hosil qilish jarayonida korrelatsiya va koordinatsiyaning ahamiyatini ko'rsatdi. A.A.Paramonov evolyutsion rivojlanish uchun boshlangich material hisoblangan mutatsion va kombinativ o‘zgarishlar ontogenezning turli bosqichlarida ro‘y berishini, lekin ulardan faqat tanlanish nazoratida boiib, forma hosil qilish jarayonida qatnashgan o‘zagarishlar filembriogenetik ahamiyatga ega ekanligini ta’kidladi.

90. Antibiotikler hám olardıń áhimiyeti.

Antibiotiklar (anti-qarshi va bios-hayot) — baʼzi mikro-organizmlar (zamburugʻlar, bakteriyalar), hayvon toʻqimalari va ayrim yuksak oʻsimliklar hayot faoliyati natijasida hosil boʻladigan va turli xil mikro-blarning oʻsishi hamda rivojlanishini toʻxtatadigan organik moddalar. Antibiotiklar terminini Amerika olimi Z. Vaksman mikroblarda hosil boʻlib, boshqa mikro-blarga qarshi taʼsir etadigan moddalarga nisbatan taklif etgan. Antibiotiklar kasallantiruvchi (patogen) mikroblardagi moddalar almashinuvini buzib, ularni oʻldiradi yoki oʻsishini toʻxtatadi. Antibiotiklar turli mikroblarga turlicha taʼsir etadi. Mas, bir antibiotik maʼlum bir mikrobga kuchli taʼsir etgani holda, boshqa mikrobga kuchsiz taʼsir qiladi yoki butunlay taʼsir qilmaydi; Antibiotiklarning koʻpchiligi faqat mikroblarni emas, balki odam, hayvon va oʻsimlik organizmini (toʻqima va hujayralarini) ham yemiradi. Shuning uchun tibbiyot, veterinariya va oʻsimlikshunoslikda uning faqat zararli mikroblarni oʻldiradigan, ammo odam, hayvon va oʻsimlik organizmini yemirmaydigan turlarigina ishlatiladi. Birinchi antibiotik preparat (tirotrisin)ni 1939-yilda Dyubo tuproqda yashovchi Bacillus brevis nomli bakteriya olishga Muyassar boʻldi. 1941-yilda ingliz olimi X. Flori bilan Antibiotiklar Fleming mogʻor zamburugʻi (Penicilium poshit)ning bulon filtratidan penitsillin, G. F. Gauze va M. G. Brajnikova 1942-yilda tuproq bakteriyalaridan gramitsidin, Z. A. Vaksman 1944-yilda Streptomyces griseus nomli zamburugʻdan streptomitsin olishga muyassar boʻldi. Hozirgacha Antibiotiklarning 2000 dan ortiq turi aniqlandi va bu ish davom ettirilmoqda. Amaliyotda faqat 10 — 20 tasi (penitsillin, streptomitsin, oksitetratsiklin, sefaloridin, eritromitsin, levomisetin va boshqalar) koʻllanilmoqda. Antibiotiklar turli mikroorganizmlarga bir qadar oʻziga xos taʼsir koʻrsatadi. Masalan, penitsillin grammusbat mikroorganizmlarga, streptomitsin esa, aksincha, grammanfiy mikroorganizmlarga kuchliroq taʼsir etadi. Taʼsir doirasi keng Antibiotiklar, mas, tetratsiklinlar bir qancha bakteriyalarga qarshi taʼsir qiladi. Penitsillinning taʼsiri mikrob hujayrasi devorining sintezini tormoz qilishga bogʻliq ekanligi maʼlum. Boshka bir kagor Antibiotiklar mikrob hujayrasida oqsillar va nuklein kislotalar biosintezining maxsus bosqichlariga aralashadi. Antibiotiklar stafilokokk va streptokokklar paydo qiladigan septik kasalliklar, zotiljam, ich terlama, toshmali terlama, vabo, sil kabi turli yukumli kasalliklarni davolash va oddini olish uchun kuchli vositadir. Ular ayniqsa nafas yoʻllari, meʼda, ichak, siydik yoʻli va jinsiy aʼzolar kasalliklarini davolashda yaxshi naf beradi. Baʼzi Antibiotiklar parranda, choʻchqa va buzoqlar oʻsishini tezlatish, ovqatning oʻzlashtirilishini orttirish maqsadida ularning asosiy ovqatiga qoʻshimcha qilib beriladi. Antibiotiklar hujayraga tanlab tormozlovchi taʼsir koʻrsatganidan biokimyoviy jarayonlarning ayrim bosqichlarini, hujayra oʻsishini taʼminlaydigan DNK, RNK, oqsillar va hujayra devori sintezi hamda funksiyasi orasidagi munosabatlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Ulardan oziq-ovqat sanoatida (konservalash) ham keng foydalaniladi. Qishloq xoʻjaligida — oʻsimliklarni zamburugʻli va bakterial kasalliklardan himoya qilish uchun ishlatiladi (qarang Mikrobiologik himoya usuli). Kasallik qoʻzgʻatuvchilarga taʼsir qilish tarziga qarab Antibiotiklar bevosita taʼsir etuvchi Antibiotiklar; kasallik qoʻzgʻatuvchilar ajratgan toksinlarni neytrallovchi Antibiotiklar; xoʻjayin oʻsimlikka taʼsir etuvchi Antibiotiklar; oʻsimlik tanasida yuqori faol moddalarga aylanadigan va oʻsimliklarning kasalliklarga chidamliligini oshiradigan (bilvosita taʼsirga ega) Antibiotiklarga boʻlinadi. Streptomitsin, terramitsin, digidrostreptomisin, grizeofulvin (grizovin), anizomitsin, omfoterpsin, filitsin va boshqa samarali Antibiotiklarga kiradi. Trixodermin gʻoʻzaning vertitsillyoz vilti va qishloq xoʻjaligi ekinlarining kasalliklari: himoyalangan tuproqsa bodring, pomidor ildiz chirishi, kartoshka rizoktoniozi, bugʻdoy gelmintosporiozi, makkajoʻxori qorakuyasi va boshqa qarshi kurashda ishlatiladi. Trixodermaning Toshkent shtammi asosida trixodermin olish texnologiya si ishlab chiqilgan. Adan dustlar bilan upalash va koʻchat materiallari (koʻchat, qalamcha, tuganak, urugʻ)ni eritmalarda hoʻllash bilan foydalaniladi. Antibiotiklar oʻsimlik tanasiga oson oʻtadi va tarqaladi, kuchsiz (0,1 — 0,01 — 0,001 va undan kam) konsentratsiyalarda taʼsir etadi. Antibiotiklar purkab ishlatilganda barglarga soʻrilishini kuchaytirish maqsadida eritmaga glitserin, sorbiton, dietilenglikol qoʻshiladi.Antibiotiklar bakteriyalar keltirib chiqaradigan infektsiyalarni davolash uchun ishlatiladigan muhim dorilar guruhidir. Ular bakteriyalarni o'ldirish yoki o'sishini inhibe qilish orqali ishlaydi, bu esa organizmga infektsiyaga qarshi kurashish imkonini beradi. Antibiotiklarsiz ko'plab infektsiyalar jiddiy asoratlar va hatto o'limga olib kelishi mumkin. Biroq, antibiotiklardan noto'g'ri foydalanish ularga bakterial qarshilikni rivojlanishiga olib kelishi mumkin, bu esa kelajakda ularning samarasini kamaytiradi. Shuning uchun antibiotiklarni faqat shifokor tomonidan tayinlanganda qo'llash va ulardan foydalanish bo'yicha ko'rsatmalarga rioya qilish muhimdir.

91. V klass "Ósimlikler" bóliminen morfologiyağa tiyisli túsinikler sistemasin ajıratıw.

V sinf <> bo'limidan morfologiyaga oid tushunchalar sistemasi. Bo'limdagi morfologiyaga oid tushunchalar salmoqli o'rinni egallaydi. Ular muayyan sistemaga ega. < aan teyin mavzusidan boshlanadi. Bunda o;quvchilar o'simlik va uning organlari (ildiz, barg, poya, gul, meva va urug,) haqida dastlabki tushunchalarga ega bo'ladilar. Morfologiyaga oid tushunchalarni r:ivojlantirish esa har bir vegetativ.organni, uning funktsiyasini o'rganish bilan bog'liq holda olib boriladi. Chunonchi mavzusida barg va poyaning morfologiyasi o'rganiladi. Bargning tashqi tuzilishi va tomirlanishi, oddiy va.murakkab barglar, poyaning tashqi tuzilishi, shakli o'zgargan poyalar bilan tainishish morfologik tushunchalarni yana ham rivoj lantiradi. "Gul va meva" mavzusini o'tishda morfologik tushunchalarning rivojlanishi davom etadi. Bunda o'quvchilar gulning tuzilishi, yani uning qismlari: gulli va gultojibarglari, urug'chi va changchi gullari haqida konkret tushunchalar hosil qiladilar, bir jinsli va ikki jinsli gullar, tupgullar bilan tanishadilar. <> mavzusining ikki pallali va bir pallali urug'larning tuzilishiga oid materialIari ham morfologik tushunchalarni rivojlantirishga xizmat qiladi. >, va > mavzulari bóyicha morfologiyaga oid darslar. Bu mavzularning mazmuni tushunchalar kompleksidan iborat. Har bir mavzu bo'yicha o'quv rnateriallarini darslarga taqsimlaganda ularning qaysisini ko'proq morfologiyaga oid bo'lishi malum bo'ladi. Qo'yida ana shu uchala mavzu boyicha oʻquv materiallarining darslarga tahminiy taqsimlanishini keltiramiz. <> mavzusi bo'yicha darslar. 1-dars. ildizning tashqi ko'rinishi . ildizsistemasining tiplari. 2-dars. To'proq, uning o,simlik uchun ahamiyati. 3 -dars. il dizning qismlari, ildiz xaltachasi, ildiz to'klari. 4-dars. ildizning suv va mineral moddalarni shimib olishi. 5-dars. ildizning nafas olishi. ildizmevalar va ulardan odamning foydalanishi. 6-dars. Óg'itlar. 7 -dars. Mavzu bo'yicha umumlashtirish <. Shulardan 1 - hamda 2- va qisman 6-darslar morfologiyaga oiddir. > mavzusi bo'yicha darslar. 1 -dars. Novda. Ko'rtakdan novdaning rivoj lanishi. 2-dars. Barg va uning tashqi tuzilishi. 3-4-darslar. Bargning mikroskopik tuzilishi. 5-dars Yorug'da bargning karbonat angidrid yutishi va kislorod chiqarishi. 6-dars. Fotosintez. 7-dars. Bargning nafas olishi. 8-dars. Barg orqali suvning bo'g'lanishi. 9-dars. Shakli o'zgargan barglar. 10-dars. Xazonrezgilik. 11-dars' o'simliklarning tabiatdagi va odam hayotidagi roli. Aholi yashaydigan joylarni va xonalarni ko'kalamzorlashtirish. 12-dars Poya uning bo'yiga o'sishi va shoxlanishi. Shox-shabbaning shakllanishi. 13-14-darslar. yog'ochpoyaning ichki tuzilishi. 15-dars. Poyaning eniga o'sishi. yillik halqalarning hosil bo'lishi. l6-dars. Poyada suv va mineral moddalarning harakati. l7-dars. Poyada organik moddalarning harakati va torejaishi. 18-dars. Shakli o, zgarganpoyalar. 19 -20 - darsIar. Mavzu bo'yicha umumlashtirish. 21-22-darslar. Ekskursiya.
mavzusi bo'yichar 1-2-9 va 18 darslar morfologiyaga oiddir. Morfologiyaga oid darslarda ishlatiladigan tarqatma materiallar. Botanikadan morfologiyaga oid-- o'tkaziladigan daislarda ko',pincha lobarotoriya mashg'ulotlari tashkil etiladi. Bo'lar uchun xllma-xil tabiiy matiriallar hozirlanishi kerak. Qo'yida > mavzulari bo'yicha morfologiyaga oid har bir dars uchun ta]ab qilinadigan asosiy tirqatma materiallar haqida fikr yuritamiz. ildizning tashqi ko;rinishi va ildiz sisternasining tiplari o,rganilganda (1-dars)makkajo'horining loviya urug'i va bo'g'doy donining ikki haftalik o'ndirilgan o,simialari dan, g,o,za va tozalangan ildizla.J,dan, shuninga:eb loviya va bo,g,doy urug'larining ikki haftalik o'simtalaridan ildiz qismlari ayniqsa ildiz ģilofi va ildiz tuklari o'rganilayotganda ham tarqatma material sifatida foydalaniladi. >, <> mavzusidagi l-darsda ishtatiladigan tarqatma materiallar qatoriga terak, olma, siren kabi o'sim'iiklarning ko,rtakli novdalari, xona sharoitida barg ko'rtaklari yozllaboshlagan daraxt yoki butalarning novdalari kiradi.
Morfologiyaga oid darslar. bolimi boyicha V sinfda morfologiyaga oid darslarda koʻproq amaliy metodlar, ayniqsa obiektni taniy olish va aniqlash metodi qoʻllaniladi. Qo'yida shunday dars namunasini keltiramiz. <> mavzusidagi dars. Mazkur dars > mavzusi bo'yicha birinchi bo'lganligi tufayli uni suhbati bilan boshlash maqsadga muvofiq. Suhbatda o'simliklarning urugdan rivojlanishi to'g'risidagi o'quvchilarning tabiatshunoslik kursidan va shaxsiy hayotdan olgan bilimlari aniqlanadi. Savol-javob davomida o'qituvchi o'quvchilar tasavo'rini umumlashtirib, har qaysi gulli o'simlik o'z hayotini urug'dan boshlashini, urug'lar o'simlik mevasida bo'lishini takidlaydi, o'quvchilarga ochilgan kusakli g'o'zi to,pini demonstratsiya qiladi. Chaqirilgan o'quvchi chigit g'o'za kusagining qu.rdu joylashganligini ko'rsatadi. Keyin ular jadvaldan loviya o'simligining tashqi ko'rinishigu qarab uning mevasidagi urug'larni ko'radilar. O'qituvchi g'o'za va loviya o'simliklarining har biri urug'dan rivojlanishini takidlab, o'quvchilar oldiga gulli osimlik organlarining qaysi biri urug'ning qaysi qismidan rivojlanishini aniqlashni muammo qilib qoʻyadi, muammoni hal etish uchun urug'ning tuzilishini bilish zarur ekanligini ayladi.
92. Búyrek ústi bezleriniñ dúzilisi.
Buyrak usti bezarining magiz qavati xromaffin hujayralardan tuzilgan, ular tuziiishi va funksiyasi jihatidan po‘stloq qavatidan katta farq qiladi.Mag‘iz qavat embriogenez jihatdan simpatik asab tizimining hujayralariga yakin turadi. Ular kaliy bixromat bilan byalganda sargish jigarrang tusga kiradi, ulaming xromaffin hujayralar deb atalishiga ham sabab shu. Mag‘iz qavatda adrenalin va noradrenalin gormonlar ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta’siri bir xil boiganligi uchun ularbirgalikda katexolamin deb ham yuritiladi. Adrenalin buyrak usti bezidan qonga muntazam chiqib turadi. Ba’zi bir favqulodda holatlarda (arterial qon bosimining tushishi, qon yoqotish, sovuq qotish, gipoglikemiya, jismoniy mehnat, emotsiya, oqriq, qo‘rqish, qon tomirlarga adrenalinning sekretsiyasi kuchayadi.Simpatik asab tizimining qo‘zg‘alish natijasida ham mag‘iz qavati gormonlari-adrenalin va noradrenalinning ishlanib chiqarilishi kuchayadi. Katexolaminlar simpatik asab tizimi ta’sirini kuchaytiradi va uzaytiradi.Azolar funksiyasiga hamda fiziologik tuzilmalari faoliyatiga adrenalin simpatik asab tizimi kabi ta’sir etadi. Adrenalin karbonsuvlar almashinuviga ta’sirlab, jigarda va mushaklarda glikogen parchalanishida shuningdek qonda glukoza miqdorini ortiradi. Organizmga adrenalin kiritilganda, yoki buyrak usti bezining giperfunksiyasida giperglikemiya va glukozuriya yuzaga chiqadi. Adrenalin bronx mushaklarini susaytirib, ulaming diametrini kengaytiradi. U yurak mushagining qozg'aluvchanligini va qisqarishini oshiradi, qon tomirlar tonusini kotaradi, buning natijasida arterial qon bosim oshadi. Birok yurak shox tomirlariga, òpka tomirlariga, miya tomirlariga va ishlayotgan mushaklarga adrenalin tomir kengaytiruvchi ta’sir ctadi. Adrenalin skelet mushaklar qisqarishini kuchaytiradi. Bu funksiyasi bilan u organizmga adaptasion-trofik ta’sir baģishlaydi. Adrenalin me’da ichak yolining motor (harakat) funksiyasini susaytiradi.Adrenalinning ta’sir etish muddati qisqadir. Bu effekt uning qonda parchalanib ketishiga bog‘liq. Monoaminooksidaza fermenti ta’sirida adrenalin gormonlarga xos bo‘lmagan mahsulotlami parchalanadi. Noradrenalin adrenalinga nisbatan qarama-qarshi-mediator funksiyasini bajaradi, ya’ni qo‘zg‘aluvchan asab uchidan sekretsiya bo‘lib, effektorlarga ta’sir etadi. Markaziy asab tizimida joylashgan neyronlarda qo‘zg‘alishni òtkazishi ham noradrenalin orqali amalga oshadi.
Mag‘iz qavati gormonlar hosil bo‘lishining boshqarilishi. Magiz qavati gormonlaming hosil b o ‘lish mexanizmlari birinchi marta 1910 yilda M.N.Cheboksarev tomonidan o ‘rganilgan edi. Unga kora, xromoffinositlarda adrenalin ishlab chiqishi simpatik asab tizimi faoliyatiga bogiiq; bu asab ta’sirida adrenalin sekretsiyasi oshadi va agar simpatik tolalar qirqilsa, buyrak usti bezidan adrenalinning chiqishi keskin kamayadi. Bezning faoliyati bosh miya gipotalamusi faoliyati bilan ham bog'iiq , chunki uning orqa guruh yadrolarida simpatik asab tizimining oliy markazlari joylashgan. Gipotalamus neyronlari ta’sirlanganda buyrak usti bezidan ko‘p miqdorda adrenalin ishlab chiqiladi va uning miqdori oshib ketadi. Sharti reflektor faoliyati usuli bilan adrenalin sekretsiyasining bosh miya po‘stlog‘i bilan aloqasi borligi aniqlangan. Jismoniy mehnat bajarish emotsional qo‘zg'alish, organizmning sovushi va boshqa shunga o‘xshash holatlarda adrenalin refleks yoli bilan koproq -ajralib chiqadi.Emotsional qozg‘alishda buyrak usti bezlaridan adrenalin ko‘p chiqishini U.Kennon aniqlagan. Vovillayotgan itni kowrgan mushukning buyrak usti bezlari venalaridagi qonda adrenalin ko‘payganini U.Kennon kuzatgan. Adrenalin sekretsiyasining ortishi odamning emotsional holatlarida ro‘y beradigan bir qancha fiziologik ozgarishlar mexanizmini tushuntirib beradi. Masalan, talabalar imtihon topshirayotgan vaqtda, sportchilar start oldidan musobaqa boshlanish signalini kutib turganda qondagi glukozaning ko‘payishi va siydik bilan ko‘plab chiqishi buyrak usti bezlaridan adrenalinning ko‘p chiqish natijasidir. Bu dalil adrenalin sekretsiyasiga bosh miya markazlarining ta’sir etishidan guvohlik beradi. Qonda glukozaning kamayib ketishi buyrak usti bezlaridan adrenalin chiqishini kuchaytiradi. Masalan, hayvon organizmiga insulin yuborib gipoglikemiya vujudga keltirilsa, adrenalin sekretsiyasi kuchayadi, natijada jigardagi glikogen safarbar etilib, qondagi glukoza ko‘payadi.
Buyrak usti bezlarining po‘stlog‘i.Buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining hujayralari genetik jihatdan epiteliy hujayralariga yakin turadi. Ular uchta mintaqani tashkil qiladi: tashki koptokchali mintaqa, òrta-tutamli mintaqa va ichki - to‘rsimon mintaqa. Buyrak usti bezlari postlog‘idan 40 dan ortiq gormonlar-kortikosteriodlar ajratib olingan, biroq ulardan faqat 8 taginasi fiziologik faoldir. Buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining gormonlarini uch guruhga ajratish mumkin.
I. Mineralokortikoidlar aldosteron, kortikosteron, dezoksikortikosteron - koptokchali mintaqadan chiqadi va mineral moddalar almashinuvini boshqaradi.
Ii. Glukokortikoidlar - kortizon, gidrokortizon, kortikosteron (kortikosteron mineralkortikoidlarga ham kiradi) - tutamli mintaqadan chiqadi, karbonsuvlar, oqsillar va yog‘lar almashinuviga ta’sir etadi.
III. Jinsiy gormonlar-androgenlar, estrogenlar va progesteron, to‘rsimon mintaqadan chiqadi. Kimyoviy tuzilishiga ko‘ra buyrak usti bezlarining po‘stloq qavatida ishlab chiqadigan gormonlar stereoidlar bo‘lib, xolesterin hisobidan hosil boladi. Bu gormonlarning sintezlanishi uchun askorbin kislota ham zaruriy mahsulot hisoblanadi.
94. Taʼlim tarawindaği mámleket siyasatiniñ tiykarği hám úzliksiz taʼlim diziminiñ jumis alip bariw principi.
Uzluksiz taʼlim kadrlarni tayyorlash tizimining asosi va kadrlar tayorlash millly modelining tarkibiy qismlaridan biri deb, ta'kidlanadi kadrlar tayyorlash milliy dasturida. Uzluksiz ta'lim tizimi o'quv-tarbiya jarayonining hamma boskichlarini kamrab oladi hamda har tomonlama yetuk barkamol avlodni yetishtirish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Shu sababli mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida uzluksiz ta'limni tashkil etish va 8 asosiy tamoyillat (prinsiplari) rivojlantirishning asosiy tamoyillari (prinsiplari) belgilanadi. Bular ta'limning ustuvorligi, ta'limning demokratlashuvi, ta'limning insonparvarlashuvi, ta'limning Ijtimoiylashuvi, ta'limning milliy yo'nalganligi, ta'lim va tarbiyaning uzviy boglikligi, iktidorli yoshlarni aniklash, yukori darajada bilim olishlari uchun shart- sharoitlar yaratish kabilar. Jamiyat talab kilayotgan uzluksiz ta'limga tegishli bu konun-koidalar oʻkitish, bilim berish, ya'ni ta'lim jarayoniga ham samarali ta'sir ko'rsatadi. Pedagogiada ta'limning ilmiy-nazarly, uslubly asoslari aloxida, ya'ni ta'lim didaktika qismida oʻrganiladi. Bu jarayonda taʼlim prinsiplariga ham aloxida to'xtaladi.Ta'lim (o'qitish) Jarayoni murakkab hamda ko'p qirralidir. Unda o'qituvchi va oʻquvchilar faol ishtirok etadilar. Bu jarayonning muvaffaqiyatli va samarali natijasi ta'lim jarayonining qonun-koidalari, ya'ni ta'limga qo'yilgan didaktik talablarga qay darajada amal qilishlariga boģliq. O'qitish bilish faoliyatining ajralmas qismi sifatida, insonning tevarak-atrofdagi dunyoni bilishning umumiy qonunlari asosida sodir boʻladi. Shu sababli shaxsni oʻqitish, tarbiyalash, barkamol avlod qilib yetishtirish jarayonida bir butunlikda amalga oshirish zarur. O'qituvchi qachonki ta'lim tamoyillaridan xabardor boʻlgandagina uni samarali boshkarish, o'qitishning samarali usullarini to'g'ri tanlash imkoniyatiga ega bo'ladi. Shuning uchun ham o'qitish tamoyillari ta'lim jarayonining eng muxim masalalarini nazariy va amaliy jixatdan to'gri xal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.
Uzluksiz taʼlim - oʻzaro mantiqiy izchillik asosida bogʻlangan hamda soddadan murakkabga qarab rivojlanib boruvchi va bir birini taqozo etuvchi bosqichlardan iborat yaxlit taʼlim tizimi.Oʻzbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash tizimining asosi, taʼlim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillaridan biri. 1997-yil 29 avgustda qabul qilingan "Taʼlim toʻgʻrisida"gi Oʻzbekiston Respublikasi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida alohida tamoyil sifatida qayd etilgan. Uzluksiz taʼlim milliy modelning asosiy tarkibiy kismlaridan biri (qarang Taʼlimning milliy modeli), Oʻzbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini taʼminlovchi, shaxe, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiytexnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor sohadir. Uzluksiz taʼlim ijodkor, ijtimoiy faol, maʼnaviy boy shaxe shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlash uchun zarur shartsharoitlar yaratadi. Uzluksiz taʼlim tizimining faoliyat olib borishi davlat taʼlim standartlari asosida, turli darajalardagi taʼlim dasturlarining izchilligi asosida taʼminlanadi va maktabgacha taʼlim, umumiy oʻrta taʼlim, oʻrta maxsus, kasbhunar taʼlimi, oliy taʼlim, oliy oʻquv yurtidan keyingi taʼlim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari taʼlimni oʻz ichiga oladi. Uzluksiz taʼlimning faoliyat koʻrsatish tamoyillari kuyidagilardan iborat: taʼlimning ustuvorligi — uning rivojlanishining 1darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, taʼlim va yuksak intellektning nufuzi; taʼlimning demokratlashuvi — taʼlim va tarbiya uslublarini tanlashda oʻquv yurtlari mustaqilligining kengayishi, taʼlimni boshqarishning davlatjamiyat tizimiga oʻtilishi; taʼlimning insonparvarlashuvi — inson krbiliyatlarining ochilishi va uning taʼlimga boʻlgan turlituman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining taʼminlanishi, inson, jamiyat va atrofmuhit oʻzaro munosabatlarining uygʻunlashuvi; taʼlimning ijtimoiylashuvi — taʼlim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak maʼnaviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish; taʼlimning milliy yoʻnaltirilganligi — taʼlimning milliy tarix, xalq anʼanalari va urfodatlari bilan uzviy uygʻunligi, Oʻzbekiston xalklarining madaniyatini saklab qolish va boyitish, taʼlimni milliy taraqqiyotning oʻta muhim omili sifatida eʼtirof etish, boshqa xalklarning tarixi va madaniyatini hurmatlash; taʼlim va tarbiyaning uzviy boglikligi, bu jarayonning qar tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yoʻnaltirilganligi; iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga taʼlimning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shartsharoitlar yaratish.

95. Ósimliklerdiñ kóbeyiw usillari.

Ósimliklarning ko‘payishi-ushbu turning va uning vakillarining atrof muhitga tarqalib yashab qolishga imkon beruvchi o‘ziga o'xshash organizmlami hosil qilishdan iborat fiziologik jarayondir. 0‘simliklarning ko‘payish usullari. O‘simliklarda ko‘payishning uchta xili: jinsiy, jinssiz va vegetativ ko‘payish farqlanadi. Jinsiy ko'payishda yangi organizm ikkita jinsiy hujayralaming qo‘shilishidan hosil boladi. Jinssiz ko'payish sporali o'simliklar uchun xos bo‘lib, u yoki bu darajada aniq navbatlashadigan jinssiz diploid (sporofit) va jinsiy gaploid (gametofit) ko'payishni o‘z ichiga oladi. Jinssiz ko‘payishda yangi organizm sporofitlarda hosil boMadigan sporalardan rivojlanadi.Vegetativ ko'payish - o‘simliklarning vegetativ qismlaridan, ya’ni tallom boMakchasidan yoki tuban o‘simliklarda ayrim bir hujayralardan yuksak o ‘simliklarda organlar hamda ulaming ayrim qismlaridan yangi organizm paydo bolishini o‘z ichiga oladi. Ko'payish bu organizmning o‘ziga o‘xshash organizmlami hosil qilish fiziologik jarayoni bo‘lib, ular shu tufayli o‘z turlarining to‘xtovsiz yashab turishi va atrof muhitda tarqalishini ta’minlaydilar. Urugli o‘simliklar ikki xil jinsiy va vegetativ ko‘payadilar. Yopiq urugMilaming vegetativ rivojlanishdan generativ rivojlanishga o‘tishi gullash initsiatsiyasi bilan boğliqdir. Gullash initsiatsiyasi bu apikal meristemalar tomonidan gul hosilasining hosil qilishi boMib, o ‘z ichiga ikki bosqichni induksiya va evokatsiyani oladi. Mana shu bosqichlardan so‘ng floral morfogenez ro‘y berib gul shaklianadi.Urug‘lanish. Ushbu jarayonni uch qismga boMib qarash mumkin: a) changlanish. ya’ni shamol, suv, hasharotlar yoki boshqa bir omiltufayli chang donchasining urug‘chi tumshuqchasiga kelib tushishi; b) urug‘chi to‘qimalaridan changchining va chang naychasi o‘sishi; d) urug‘lanish, ya’ni zigotaning hosil bo‘lishi. Ushbu jarayonlar anatomik va morfologik jihatdan juda yaxshi o‘rganilgan. Ammo uning fiziologik va biokimyoviy jihatlari endigina o‘rganilmoqda. Urug'lanishning yuz berishi uchun avvalo changchi urug‘chi yuzasi taramlariga yopishishi lozim. Chang donachasining ikki xili, ya’ni yopishqoq moddasi bor yoki yo‘qligi bilan ham bir-birlaridan farqlanadilar. Changchi donchasining qobig'i ikki tashqi va ichki qismlardan, ya’ni intin va ekzin qavatlaridan iborat. Intin o‘z tarkibida selluloza va pektin moddalaridan tashqari urug‘chi va changchi to‘qimalarining bir-birini o‘zaro «tanishida» qatnashuvchi oqsillarni va gidrolitik fermentlami (nordon fosfatazalar, RNKaza, proteazalar va boshq.) tutadi. Ekzina tashqi muhit omillariga nisbatan chidamlilik xususiyatini beruvchi, terpenoidlar tabiatiga mos sporopollinin moddasini tutadi. Shuningdek, ekzinda urug'lanish jarayonida tur ichidagi va turlararo mos keluvchanlikni nazorat qiluvchi, ya’ni urug‘chi va changchining bir biriga mos kelmaganida faoliyat ko'rsatuvchi oqsiliar mavjud. Urug‘chi yuzasi taramlariga changchi kelib tushganidan so‘ng changchi shisha boshlaydi. Etilgan urug‘chi yuzasi taramlarida shira bo‘lishi yoki bo‘lmasligi (quruq urug‘larda) mumkin. Shira urug‘chi yuzasi epidermal qavat hujayralari tomonidan ishlab chiqiladi va tarkibida suv yo‘qotishdan saqlovchi vazifasini bajaruvchi lipidlar (mumlaming hosilalari) va fenol tabiatli birikmalar (antotsianlar, flavonoidlar) mavjud. Fenol birikmalari chang naychasining o'sishida, infektsiyalardan himoyalanishda va changchi hamda urug‘chilarning bir-birlariga mosligini aniqlashda qatnashishi mumkin. Ko‘pchilik o‘simliklaming urug‘chi yuzasi shirasida turli xil oqsil birikmalari bo‘lishi mumkin. Urug‘chi yuzasiga bir vaqtning o‘zida bir qancha changchi donlari kelib tushishi mumkin. Ammo faqatgina ular bir-biriga tur yoki turlar aro mos kelsagina changchi shisha boshlaydi va ekzin hamda intindan glikoproteinlar ajrala boshlaydi. Agarda changchi va urug‘chi bir-biriga mos kelmasa changchi yuzasida urug‘chidan ajratuvchi kalloz qobig‘i vujudga keladi. Urug‘chi va changchi bir-birlariga mos kelganda urug‘chi yuzasini yoruvchi hamda changchi naychasining hosil bòlishida qatnashuvchi ko‘pchilik gidrolitik fermentlaming (kutinaza) faolligi ortadi. Vegetativ hujayra, keyin ikkita urug‘ hujayralari (spermiylar) urug‘ kurtak tomonga harakatianadi. Sinergidlaming bittasi murtak xaltaga kiradi va spermiylar chiqadi. Ushbu spermiylaming bittasi tuxum hujayrasining yadrosi bilan qo‘shilib zigotani hosil qiladi, ikkinchisi esa keyinchalik endosperm hosil qiluvchi markaziy hujayraning qutblangan yadrolari bilan qo‘shiladi (ushbu qo‘sh urug‘lanish holati 1988-yilda S.G.Navashin tomonidan ochilgan). Uruģlnishdan keyin tuxum hujayradan hosil boMgan zigota diploid, markaziy hujayra esa triploid bólib qoladi Uruģlangan tuxum hujayradan gulli o‘simliklaming murtagi, markaziy hujayradan esa urug‘ning endospermi hosil bòladi. Qo‘sh uruğlanishning ahamiyati shundaki, zigota hamda endosperm hosil qiluvchi birlamchi hujayra qo‘sh irsiychanligi sababli yuqori hayotchanlikga va yashash muhitiga moslanuvchanlik xususiyatiga ega boladi. Shuni aytib o‘tish lozimki, murtak xaltaga bir nechta changchi naychalari kirishi mumkin. Ammo bu naychalar odatda uruglanishda qatnashmaydi va degeniratsiyalanib yo‘qolib ketadi. Vegetativ hujayra jinsiy hujayralar uchun oziq muhiti bolib hisoblanadi.
0‘simliklaming vegetativ ko‘payishi, ota-ona qismlaridan yang; individning hosil boMishidir. Ushbu ko‘payishda genetik jihatdan bir xil organizmlar hosil boMadi. Vegetativ ko‘payish o‘simlik yer ustki qismlarining yangilanishiga ham olib keladi. Vegetativ ko‘payishi bir necha xil bolishi mumkin: Tugunaklar orqali ko‘payish. Tugunak ko'rinishi o‘zgargan poya bolib, yer osti uchki qismining yo‘g‘onlashuvidan iboratdir. Unda asosan barglarda sintezlangan kraxmal yiğiladi. Tugunakning bo‘gim chaqalari qisqa boladi. Uning kurtaklari chuqurchada joylashganligi uchun ko‘zchalar ham deyiladi. Ushbu kurtaklaming meristemalari chuqur tinim holatida boMadi. Bu kurtaklarning chuqur tinchlik holatida bolishligi ularning to‘qimalarida va ko‘zcha hujayralarida ABK gormoni miqdorining yuqori bolishi, ko‘zchalarda ingibitorlik xususiyatga ega bolgan fenol birikmalarining, ya’ni skopolitenning ko‘p bolishi tinchlik holatiga sabab boladi. Piyozboshlar orqali ko‘payish. Ma’lumki piyozbosh olti qismdan ya’ni piyoz tubi, yon ildizlar, quruq tangachasimon barg, suvli tangachasimon barg, yon kurtak va uchki kurtaklardan iborat. Ularning tinchlik holati ABK gormonining yuqori miqdori tufayli saqlab turiladi. Piyozboshning ko‘karishi oldidan ABK gormonining miqdori kamayib, sitokinin, auksin va gibberellin gormonlarining miqdorlari ortadi Gajqklar orqali ko‘payish. 0 ‘simliklarda gajaklar hosil bo‘lishiga asosiy sabab, ulaming uchki va yon kurtaklarining ona o‘simlikdan oziqlanishi tufayli ularga GA gormonining yetib kelmasligidir.Ildizpoyalar orqali ko‘payish. Ildizpoya juda kuchli o‘zgargan novda bo'lib, bo‘g‘in oraliqlariga boMingan. Bo‘g‘inlardan qo‘shimcha ildizlar o‘sib chiqadi, tangachasimon shakli o‘zgargan barglarning qo‘ltig‘ida esa barg kuitaklari joylashadi. Xuddi novda singari ildizpoyada ham uchki va yon kurtaklar mavjud. Bu kuitaklardan o‘simlikning yer ustki qismlari o‘sib chiqadi. Ildizpoyalar orqali ko'payadigan o‘simliklarga marvaridgul, bug‘doviq va g‘umay o‘simIiklari misol bo‘la oladi. Qalam chalar va barglar orqali ko‘payish. Bargiar orqali ko‘payishga begoniyn o‘simligining barglar orqali ko'payishini misol qilish mumkin. Qalamchalar orqali ko‘payish qishloq xo'jaligi amaliyotida eng ko‘p qollaniladigan uslublardir. Masalan, tol, terak, tok, anor, anjir atirgul va boshqa ko‘pchilik o‘simliklar qalamchalar orqali ko‘paytiriladi. Bunda kuz faslida tayyorlab qo‘yilgan yoki bahor faslida olingan novdalar 50-60 sm chuqurlikga, tepada 10-15 sm qoldirib ekiladi va ycrning namiga qarab doimiy ravishda sug‘orib turiladi.Parxish orqali ko‘payish. Parxish usulida ko'paytirilayotgan o‘simlik novdasi yerga egilib, uning o‘rtarog‘i yoki ildiz ortirishga mo‘ljallangan qismi 40-50 sm chuqurlikga ko‘miladi. Bunda parxish qilingan novdaning uchki qismi ochiq boMadi va rivojlanishda davom etadi. Novda ildiz otganligiga ishonch hosil qilingach, asosiy o‘simlikdan qirqib ajratiladi. Umuman olganda o‘simliklarning vegetativ ko‘paytirish usullari ham qishloq xo‘jaligida keng qoMlanilib kelinadi. 0‘simliklarning evolutsiya mobaynida shakllangan va rivojlanib kelgan eng yaxshi xususiyatlaridan biri ham ulaming vegetativ ko‘paya olish xususiyatlaridir.
96. Biofizik izertlewdiñ usillari.
Biofizik tadqiqot usullari - bu fizikaviy printsiplar va texnologiyalardan foydalangan holda biologik tizimlarni o'rganish uchun ishlatiladigan usullar. Ular biologik molekulalar va hujayralarning tuzilishi, funktsiyasi va o'zaro ta'sirini o'rganish, shuningdek, biologik jarayonlarning fizik asoslarini o'rganish imkonini beradi. Ba'zi biofizik tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi: 1. Rentgen nurli kristallografiya: Bu usul oqsillar va nuklein kislotalar kabi biologik molekulalarning uch o'lchovli tuzilishini o'rganish uchun ishlatiladi. Biologik molekulalar kristallanadi, shundan so'ng rentgen nurlari ularga yo'naltiriladi, bu kristall orqali o'tadi va diffraktsiya naqshini yaratadi. Ushbu xaritadan siz molekula ichidagi atomlarning joylashishini aniqlashingiz mumkin. 2. Yadro magnit rezonansi: Bu usul eritmadagi biologik molekulalarning tuzilishi va dinamikasini o‘rganish uchun ishlatiladi. U yadro magnit rezonansi hodisasiga asoslanadi, bunda moddaning atom yadrolari magnit maydon bilan o'zaro ta'sir qiladi. Yadro magnit-rezonansi spektridagi o'zgarishlarni o'rganish orqali molekula tuzilishini, uning xossalarini va dinamikasini aniqlash mumkin.
3. Elektron mikroskop: Bu usul biologik molekulalar va hujayralar tuzilishini mikro darajada o'rganish uchun ishlatiladi. U namunadan o'tadigan va ekranda tasvirni yaratadigan elektron nurdan foydalanishga asoslangan. Elektron mikroskop yordamida siz hujayra membranalari, mitoxondriyalar, xloroplastlar va boshqa organellalarning tuzilishini o'rganishingiz mumkin.
4.Floresan mikroskopiyasi: Bu usul tirik tizimlardagi biologik molekulalar va hujayralarning tuzilishi va funksiyasini o‘rganish uchun ishlatiladi. Bu yorug'likning ma'lum bir to'lqin uzunligi ta'sirida porlab turadigan lyuminestsent markerlardan foydalanishga asoslangan. Floresan mikroskopiya yordamida hujayra ichidagi molekulalarning joylashishi va harakatini, shuningdek molekulalar orasidagi o'zaro ta'sirni o'rganish mumkin.
5. Kalorimetriya: Bu usul biologik molekulalar va reaktsiyalarning termodinamik xususiyatlarini o'rganish uchun ishlatiladi. Bu reaksiyada chiqarilgan yoki yutilgan issiqlik miqdorini o'lchashga asoslangan. Kalorimetriya biologik tizimlarda qanday reaktsiyalar sodir bo'lishini tushunishga yordam beradigan entalpiya, entropiya va erkin energiya kabi termodinamik parametrlarni o'rganish uchun ishlatilishi mumkin.
Ushbu tadqiqot usullari biologik jarayonlarni tushunish va kasalliklarni davolashning yangi usullarini ishlab chiqish uchun muhimdir.
97. Organizmniñ funkcional sistemalari haqqinda túsinik.
Tananing fiziologik va funktsional tizimlari mavjud. Birinchisi tizimli ravishda doimiy shakllanishlar bo'lib, murakkab hayotiy funktsiyalarning bajarilishini belgilaydigan hujayra guruhlari, to'qimalar va organlarning ma'lum to'plami bilan ifodalanadi. Evolyutsiya mahsuli bo'lgan bu tizimlar yoki ularning analoglari strukturaviy va funktsional tashkilot darajasidan qat'i nazar, deyarli barcha ko'p hujayrali hayvonlarda u yoki bu strukturaviy dizaynda uchraydi. Bularga quyidagilar kiradi: asab, yurak-qon tomir, ajratish tizimlari, ovqat hazm qilish tizimlari, nafas olish, reproduktiv, tayanch-harakat, tashqi qoplam, mushak tizimi, qon tizimi, immun, endokrin tizimlar. Funktsional tizimlar hujayra guruhlari, to'qima komplekslari, organlar va hatto fiziologik tizimlarning vaqtinchalik birlashmalari bo'lib, ular organizm tomonidan zarur vaziyatli natijaga erishishni belgilaydi (P.K. Anoxin, 1935). Muayyan hayot sharoitlariga qarab bioekologik, psixologik, ijtimoiy, funktsional tizimlar shakllanadi. Shuning uchun ularning asosiy sonini aniqlash qiyin. U yoki bu funktsional tizimning ishtirokchilari soni (organlar, fiziologik tizimlar) ham farq qiladi. Shunday qilib, bir holatda, pasaygan qon bosimining normal sonlarini tiklash uchun yurak tezligini oshirish va mos keladigan tomirlarning lümenini toraytirish kifoya, ya'ni. reaktsiya bir fiziologik tizimning organlari bilan cheklangan. Ijodkorlik, she'riyat, maktabga tayyorgarlik
Anatomiya va fiziologiyada tushunch. Inson tanasi turli xil funktsional tizimlar to'plamidir. Hozirgi vaqtda barcha tizimlardan faqat bittasi hukmronlik qilmoqda. Uning faoliyatining maqsadi ma'lum bir qiymat normasiga qaytishdir. U vaqtinchalik shakllanadi va natijaga erishishga qaratilgan. Funktsional tizim (FS) - bu turli xil anatomik tuzilmalarga tegishli bo'lgan, ammo foydali natijaga erishish uchun birlashtirilgan to'qimalar va organlar majmuasidir. FS ning ikki turi mavjud. Birinchi variant organizmning chegaralarini buzmasdan, uning ichki resurslari hisobiga o'zini o'zi boshqarishni ta'minlaydi. Bunga misol qilib, doimiy qon bosimini, tana haroratini va hokazolarni saqlash mumkin. Ushbu tizim tananing ichki muhitidagi o'zgarishlarni avtomatik ravishda qoplaydi. FSning ikkinchi turi xulq-atvor harakatlarini o'zgartirish, tashqi muhit bilan o'zaro ta'sir qilish orqali o'zini o'zi boshqarishni ta'minlaydi. Ushbu turdagi funktsional tizimlar har xil turdagi xatti-harakatlarning shakllanishi uchun asosdir. Tananing har bir funktsional tizimi o'ziga xos xususiyatlarga ega: 1.Dinamizm. Har bir FS vaqtinchalik. Bitta FS kompleksiga insonning turli organlarini kiritish mumkin, bir xil organlar esa turli tizimlarda bo'lishi mumkin.
2.O'z-o'zini tartibga solish. Har bir FS tashqi aralashuvlarsiz doimiy qiymat darajasini saqlab qolishga hissa qo'shadi.
Anoxin nazariyasi P.K. Anoxin P.K. xulq-atvor modelini tavsiflovchi funktsional tizimlar nazariyasi ilgari surildi. Unga ko'ra, tananing barcha individual mexanizmlari moslashuvchan xatti-harakatlarning yagona tizimiga birlashtirilgan. Xulq-atvor akti, qanchalik murakkab bo'lmasin, afferent sintezdan boshlanadi. Tashqi qo'zg'atuvchi qo'zg'atuvchi qo'zg'alish funktsiyasi jihatidan farq qiladigan boshqa qo'zg'alishlar bilan bog'liq bo'ladi. Miya bu signallarni sintez qiladi, ular sezgi kanallari orqali kiradi. Bu sintez natijasida u maqsadli xulq-atvorni amalga oshirish uchun sharoit yaratadi.Sintez motivatsiya, afferentatsiyani qo'zg'atuvchi, vaziyat, xotira kabi omillarni o'z ichiga oladi.
Inson tanasi bir nechta funktsional tizimlardan iborat bo'lib, ularning har biri ma'lum vazifalarni bajaradi:
1. Asab tizimi - tananing turli qismlari o'rtasida ma'lumot uzatish uchun mas'ul bo'lib, tashqi va ichki ogohlantirishlarga javob beradi. 2. Endokrin tizim - organizmdagi metabolik jarayonlarni tartibga soladi, boshqa funktsional tizimlar ishini boshqaradigan gormonlar ishlab chiqaradi.
3. Qon aylanish tizimi - kislorod va oziq moddalarning butun organizmga tashilishini ta'minlaydi, shuningdek, metabolik chiqindilarni olib tashlaydi.
4. Nafas olish tizimi - organizm va atrof-muhit o'rtasida gaz almashinuvini amalga oshiradi, kislorod bilan ta'minlash va karbonat angidridni olib tashlashni ta'minlaydi.
5. Ovqat hazm qilish tizimi - organizmga kirgan ovqatni qayta ishlaydi va undan kerakli oziq moddalarni ajratib oladi.
6. Genitouriya tizimi - metabolik chiqindilarning chiqarilishini tartibga soladi va ko'payish jarayonida ishtirok etadi.
7. Tayanch-harakat apparati - organizmni va uning harakatini ta'minlaydi, ichki organlar va to'qimalarni shikastlanishdan himoya qiladi. Har bir funktsional tizim boshqa tizimlar bilan o'zaro aloqada bo'lib, butun organizmning ishlashini ta'minlaydi.

98. Biofizikaniñ boʻlimleri.

Biofizikaning bo’limlari. Biofizika fani bir necha bo’limlarga bo’lib o’rganiladi, lekin bu bo’limlar bir-biri bilan o’zaro bog’liq va hech qanday chegara bilan ularni ajratish mumkin emas. Molekulyar biofizika, membranalar biofizikasi, hujayraviy jarayonlar biofizikasi, qisqaruvchan tizimlar biofizikasi, bioenergetika, fotobiologiya, radiobiologiya, biologik jarayonlar kinetikasi, termodinamika va murakkab tizimlar biofizikasi biofizikaning asosiy bo’limlaridir. Molekulyar biofizika biomolekulalarning fazoviy tuzilishi va xossalarini, ularning o’zaro tahsir kuchlarini o’rganadi. Ayniqsa, makromolekulalar tuzilishi va funktsiyasini o’rganishning ahamiyati katta bo’lib, oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar va boshqa biopolimerlarning hayotdagi rolini tushunishga yordam beradi.
Umuman olganda, biofizika tirik organizmlar va ularning tizimlaridagi fizik jarayonlarni o'rganadigan fandir. Biologik tizimlarni oʻrganish uchun fizika, kimyo, matematika va boshqa fanlar metodlaridan foydalanadi. Biofizikaning asosiy tarmoqlariga quyidagilar kiradi: 1. Bioelektronika - biologik tizimlarning elektr xossalarini va ularning elektr maydonlari bilan o'zaro ta'sirini o'rganadi. 2. Biofotonika - biologik tizimlarning optik xossalarini, shu jumladan yorug'likning tirik to'qimalar va organizmlar bilan o'zaro ta'sirini o'rganadi. 3. Molekulyar biofizika - oqsillar, nuklein kislotalar va lipidlar kabi biomolekulalarning fizik xususiyatlarini o'rganadi. 4. Biomexanika - biologik tizimlarning mexanik xossalarini va ularning atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirini o'rganadi. 5. Membranalar biofizikasi - hujayra membranalarining tuzilishi, funktsiyasi va fizik xususiyatlarini o'rganadi. 6. To'qimalar biofizikasi - to'qimalar va organlarning fizik xususiyatlarini o'rganadi. 7. Neyrofizika - nerv sistemalarining fizik xossalarini va ularning atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirini o'rganadi.
99. Mikroorganizmlerdi labaratoriyaliq jağdayda ósiriw ushin kerekli aziqliq ortaliqlar.
Laboratoriyada mikroorganizmlarni etishtirish uchun bakteriyalar, zamburug'lar va boshqa mikroorganizmlarning o'sishi va ko'payishi uchun barcha kerakli komponentlarni o'z ichiga olgan ozuqaviy muhit kerak. Oziqlantiruvchi muhit suyuq yoki qattiq bo'lishi mumkin. Suyuq kultura muhiti suyuq shakldagi mikroorganizmlarni etishtirish uchun, masalan, suyuq kultura fermentatorida bakteriyalarni etishtirish uchun ishlatiladi. Qattiq o'sish muhiti sirtdagi mikroorganizmlarni etishtirish uchun, masalan, ozuqaviy agar muhitida bakterial koloniyalarni etishtirish uchun ishlatiladi. Ozuqa muhitining asosiy tarkibiy qismlariga uglerod, azot, mineral tuzlar va vitaminlar manbalari kiradi. Har xil turdagi mikroorganizmlarni etishtirish uchun turli xil tarkibiy qismlarga ega bo'lgan turli xil ozuqa vositalaridan foydalaniladi. O'sish muhitini tayyorlashda mikroorganizmlar madaniyatining boshqa turlar yoki bakteriyalar tomonidan ifloslanishiga yo'l qo'ymaslik uchun harorat, pH va sterillik kabi barcha zarur shartlarga rioya qilish muhimdir.
Mikrobiologik amaliyotda bakteriya yoki boshqa mikroorganizmlarni laboratoriya va ishlab chiqarish sharoitida ko'paytirish uchun qo'llaniladigan, turli tarkibli murakkab yoki oddiy birikmalardan tashkil topgan ozuqa moddalarga oziqli muhit deb ataladi. Oziqli muhitlarga qo'yiladigan talablar: 1. Tarkibi (asosiy xususiyatlaridan biri) - ma'lum mikroorganizmlarning ko'payishi uchun barcha kerakli moddalar tutishi (azot va uglerodni universal manbasi oqsil gidrolizati, peptid va peptonlar, vitamin va mikroelementlarning manbasi o'simlik, hayvon oqsillari) kerak. 2. Oziq moddalarni bakteriyalar oson o'zlashtirishlari zarur. 3. Qulay namlik, yopishqoqlik va har bir bakteriyalarga xos pH ga ega bo'lishi. 4. Izotonik holatda tiniq bo'lishi kerak. 5. Har bir muhit albatta sterillangan boʻlishi kerak.Tarkibi bo'yicha oqsilli, oqsilsiz va mineral oziqli muhitlar ishlatiladi. Oziqli muhitlar kelib chiqishiga qarab, tabiiy va sun'iy muhitga boʻlinadi. Tabiiy muhitlar hayvonlar mahsuloti (qon, zardob, o't-safro, mol go'shti, tuxum va bosh.) va o'simliklardan (meva va sabzavotlar) olinadi. Sun'iy muhitlar esa yuqoridagi moddalardan olingan mahsulotlardan (pepton, aminopeptid, achitqi uglevodlar va jo'xori ekstraktlari) tayyorlanadi.Oziqli muhitda o'stiruvchi omillarning borligi katta ahamiyatga ega. Ular metabolik jarayonlarda katalizator vazifasini bajaradi asosan B guruhi vitaminlari, nikotin kislota va boshqalar shular qatoriga kiradi. Yumshoq qattiqligiga (konsistensiyasiga) ko'ra oziqli muhitlar qattiq, suyuq va yarim suyuq bo'ladi. Qattiq muhitlar suyuq muhitga 1,5-2% arap, yarim suyuq muhitga 0,3-0,7% agar qo'shish natijasida tayyorlanadi. Agar maxsus dengiz o'simligini qayta ishlash natijasida hosil bo'lgan mahsulot bo'lib, u qotirilsa, muhitni qattiq holatga keltiradi. Agar 80-86°C da eriydi, 40°C da qotadi. Ayrim hollarda qattiq oziqli muhitlarni olish uchun (10-15%) jelatin ishlatiladi. Tabiiy muhitlar, ivitilgan qon zardobi, tuxum oqsili o'z-o'zidan qattiq holatda bo'ladi. Oziqli muhitlar qo'llanilishi va nima maqsadda ishlatilishiga ko'ra saqlab turuvchi, (konserviruyushiye) ko'paytiruvchi (obogasheniya) asosiy, elektiv, maxsus va differensial-diagnostik turlarga boʻlinadi. Saqlab turuvchi muhitlar patogen bakteriyalarning saqlanishini ta'minlaydi va saprofitlarning ko'payishini to'xtatishi mumkin. Amaliyotda glitserin aralashmasi (Tiga muhiti), gipertonik eritma, glitserinli konservant va dezoksixolat natriy va boshqalar qoʻllaniladi. Bu muhitlar asosan bakteriyalarni ma'lum muddatda saqlash va laboratoriyaga yetkazib borishda ishlatiladi. Ko'paytiruvchi muhitlar ma'lum guruh bakteriyalarni ko'paytirib olishda qoʻllaniladi va birlamchi ekishda ishlatiladi. Masalan, bularga (Myuller, Kitta-Tarotstsi, tioglikolli muhitlar va selenitli bulyon) kiradi. Asosiy muhitlar. Bu muhitlar ko'pgina bakteriyalarni o'stirish uchun qo'llaniladi. Bular baliq mahsulotlarining triptik gidrolizatlari, go'sht bulyonlari yoki kazeinlar boʻlib, ulardan suyuq muhit - oziqli bulyon va qattiq oziqli agar tayyorlanadi. Bunday muhitlar boshqa murakkab muhitlarni tayyorlash uchun asos bo'ladi. Elektiv muhitlar. Elektiv oziqli muhitlar turli xil boshqa mikroflorali materialdan ma'lum turni ajratib olish va uni to'plashga mo'ljallangan. Ma'lum mikroblarga elektiv oziqli muhitni yaratishda, bu mikroblarning boshqa ko'pchilik mikroblardan farqlanadigan biologik, fermentativ xususiyatlariga asoslaniladi.Differensial-diagnostik oziqli muhitlar ayrim turdagi (yoki guruhlar) mikroorganizmlarni bir-biridan ajratish, farqlash uchun ishlatiladi.
❗100. Jasil evglena sipatlama.