8- tema. Naq pul aylanısı hám onıń qásiyetleri

8.2. Pul mámilesi nızamı jáne onıń mánisi
Pul mámilesi - bul pullardıń mámlekettiń ishki ekonomikalıq aylanısı, sırtqı ekonomikalıq baylanıslar sistemasındaǵı, tovarlar hám xızmetlerdiń satılıwına, sonıń menen birge, úy xojalıǵındaǵı tovarsız tólemlerge xızmet kórsetetuǵın naq pullı hám naq pulsız sırtqı kórinislerdegi háreketi bolıp tabıladı. Tovar islep shıǵarıw pul mámilesiniń obektiv negizi bolıp, ondaǵı tovar álemi tovarlardıń eki túrine: tovarlardıń ózine hám tavar-pullarǵa bólinedi. Naq pullı hám naq pulsız sırtqı kórinislerdegi pullar járdeminde tovarlar, sonıń menen birge, ssuda hám fiktiv kapitallardıń mámilesi processi ámelge asırıladı.
Belgili, bazar ekonomikası tovar-pul múnasábetlerine tiykarlanǵan. Tóvar aylanısın táminlew pul muǵdarına kóp tárepten baylanıslı.
Pul mámilesi nızamı - mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın belgileytuǵın, tovar-pul múnasábetlerin ózinde kórsetetuǵın nızam bolıp tabıladı. Bul nızamǵa qaray mámile dáwirinde mámilege zárúr bolǵan pul muǵdarı barlıq tovarlar summasına tuwrı proporcional pul aylanısı tezligine keri proporcional ózgeredi.
Házirgi sharayatta mámile ushın kerek bolǵan pul muǵdarına tómendegi faktorlar tásir etedi.
1. Satılatuǵın tovarlar muǵdarı (kóp bolsa kóp hám kerisinshe).
2. Tovarlardıń baha dárejesi (joqarı bolsa kóp hám kerisinshe).
3. Kredittiń rawajlanıw dárejesi (rawajlanǵan bolsa naq pul kem talap etiledi).
4. Naq pulsız esap kitaplardıń rawajlanıw dárejesi.
5. Puldıń aylanıw tezligi.
Mámile ushın kerek bolǵan pul muǵdarın joqarıdaǵı faktorlardı esapqa alǵan halda tómendegi formulada ańlatıw mumin.

Bunda: MUZBPM - mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı
STHXM - satılatuǵın tovar hám xızmetler muǵdarı
SKHNPEKB - sonnan kreditke hám naq pulsız esap - kitaplar boyınsha
MBTM - minnetlemeler boyınsha tólemler muǵdarı
SBBQTM - sonnan bir-birin qaplaytuǵın tólemler muǵdarı
PMHTQROAT - puldıń mámile hám tólew quralı retinde ortasha aylanıs tezligi.
Sonday etip, mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına islep shıǵarıw rawajlanıwı hám shárt-shárayatlarına baylanıslı bolǵan túrli faktorlar tásir kórsetedi.
Mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına tásir kórsetiwshi tiykarǵı faktor - bul tovarlar hám xızmetler bahası esaplanadı. Pul muǵdarı tovarlar hám xızmetler bahosına tuwrı proportcional, yaǵnıy tovarlar hám xızmetler bahasınıń artıwı mámilege kóp pul shıǵarıwdı talap etedi. Pul muǵdarına tásir etiwshi ekinshi faktor - bul puldıń aylanıs tezligi esaplanadı. Bul faktor pul muǵdarına keri tásir kórsetedi. Ádetde, pul qanshelli tez aylansa, mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı sonsha kem talap etiledi hám kerisinshe.
Mámile ushın kerek bolǵan pul muǵdarın anıqlawda kassa aylanbası xomcho'ti hám de xalıq dáramatları hám ǵárejetleri balansınan da keń paydalanıladı.
Mámile ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın kemeytiw ushın tómendegi is-ilajlardı ámelge asırıw zárúrli bolıp tabıladı. Bular:
- tutınıw kreditin rawajlandırıw; kreditke qanshelli kóp tovar satılsa, sonsha kem muǵdarda pul mámilege kerek boladı;
- naq pulsız esap - kitaplardıń rawajlanıwı;
- pullardıń mámile tezligin asırıwǵa erisiw hám basqalar.
Hár bir jámiyet pul mámilesi nızamı talapların esapqa alǵan halda jumıs júrgiziwi zárúr. Sebebi pul mámilesi nızamınıń aynıwı pul turaqlılıǵına zıyan jetkizedi. Bul halda mámilege shıǵarılǵan pul muǵdarı mámiledegi tovarlar bahasınan asıp ketiwi, yaǵnıy inflyaciya bolıwına yamasa pul jetispewshiligine alıp keliwi múmkin.
Juwmaqlap aytqanda, pul mámilesin uslap turıw shárt-shárayatları hám nizamlıqları eki faktordıń óz-ara tásiri menen, yaǵnıy xojalıqtıń aqshaǵa bolǵan mútajligi hám ámelde pullardıń mámilege barıp túsiwi menen belgilenedi.
Ámeliyatta kóbirek ushıraytuǵın jaǵday bul aylanısta xojalıqqa kerek bolǵannan kóbirek puldıń bolıwı bolıp tabıladı. Bul, álbette, puldıń qadirsizleniwine - pul birligi satıp alınǵan zat qábiletiniń túsiwine alıp keledi.
Qadaǵalaw sorawları:
1. Naq pul aylanısınıń mánisi hám qásiyetleri nede?
2. Naq pul aylanısı subyektlerin túsindiriń.
3. Naq pullardı bank kassalarına qaytıp túsiwindegi ózgerisler neler menen baylanıslı?
4. Pul mámilesi nızamınıń mazmun mánisin túsintiriń.