8-mavzu. Etika reja

3.1 Etika fanining asosiy kategoriyalari
Axloqshunoslikda inson xatti-harakatining ikki qutbi – axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlil va tadqiq etiladi. Axloqiylik – fazilatlarda, axloqsizlik esa – illatlarda namoyon bo`ladi. Bu ikki qutb – tushuncha kun-tun, oq-qora singari bir-birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda mavjuddir. Zero, fazilat, Arastudan tortib Ibn Sinogacha bo`lgan qadimgi faylasuflar ta`kidlaganlaridek, ikki illat oralig`ida ro`y beradi. Chunonchi, adolat – zulm bilan mazlumlikning, saxiylik – isrofgarchilik bilan baxillikning, iffat – qizg`anchilik bilan rujuning o`rtalig`i sifatida voqe bo`ladi.
Fazilat va illatlar esa o`z navbatida axloqiy tushunchalarda namoyon bo`ladi. Axloqshunoslik fanida barcha tushunchalarni uch guruhga bo`lib o`rganishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Axloqiy bilish bilan real hayot o`rtasidagi eng muhim aloqa va munosabatlarni in`ikos ettiruvchi, axloq ilmining mezonini ifodalovchi tushunchalardir; ularni biz axloqshunoslikning mezoniy tushunchalari yoki kategoriyalari sifatida tushunamiz.
- Axloqiy tamoyillar
- Axloqiy me`yorlar
Shu o`rinda “tushuncha” atamasining mohiyatiga nazar tashlashni joiz deb o`ylaymiz va axloqiy hissiyotlarning axloqiy anglash uchun ma`lum ma`noda material ekanligi to`g`risida birrov to`xtalib o`tmoqchimiz. Jumladan buyuk ingliz mutafakkiri Jon Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan oldin hissiyotda mavjud bo`lgan deb ta`kidlaydi. “Tabiat qonuni borasidagi tajribalar” asarida u shunday deb yozadi: “Agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi yetkazib berilmasa, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo`ladi va aql bilishni taraqqiy ettirishi borasida me`mor bino qurishda tosh, yog`ich, qum va hokazo qurilish materiallarisiz qanchalik ish qila olsa, xuddi shuncha ish bajara oladi”.²
Shunday qilib zamonaviy axloqshunoslik axloqiy kategoriyalarni, tamoyillarni va me`yorlarni g`oyada muhim ekanligi ta`kidlagan holda axloqiy kategoriyalarni quyidagicha tasniflaydi.