8-mavzu. Qurilish industriyasining ishlab chiqarish va resurs salohiyati va undan oqilona foydalanish yo‘llari Qurilish ishlab chiqarishi konsentratsiyasi

Qurilishda kombinatsiyalashtirish
Kombinatsiyalashtirish – bu bitta korxona doirasida turli ishlab chiqarishlarni texnologik va tashkiliy birlashtirishga asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etish shaklidir. Kombinatsiyalashtirish ijtimoiy mehnatni oqilona tashkil etish va uni ilmiy –texnik jihatdan olg‘a intiltirishning eng muhim shart – sharoiti deb hisoblanadi.
Moddiy va mehnat zahiralaridan unumli foydalanish hamda ijtimoiy ishlab chiqarishni oqilona tashkil etish kombinatsiyalashning maqsadini ifodalab beradi.
Kombinatsiyalashning iqtisodiy samaradorligiga ishlab chiqarish va transport – maishiy xarajatlarga sarflanadigan joriy mablag‘larni kamaytirish orqali erishiladi. Texnologiyalarni takomillashtirish, alohida bajariladigan oraliq operatsiyalarni tiklash, ixtisoslashgan ishlab chiqarishlar orqali birlashtiriladigan ishlab chiqarish siklini qisqartirish iqtisod qilishning manbalarini tashkil etadi. Kombinatsiyalash samaradorligi tegishli mahsulot turlarini ishlab chiqaradigan kombinatsiyalangan va kombinatsiyalashtirilmagan korxonalar faoliyati iqtisodiy ko‘rsatkichlarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi.
Har bir soha yoki tarmoqda amalga oshiriladigan kombinatsiyalash ishlab chiqarish jarayonlari xarakteri, xom – ashyo zahiralari, tarmoqning rivojlanganlik darajasi va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlar bilan shart – sharoitlanadigan tarmoqqa xos bo‘lgan jihatlarga ega bo‘ladi.
Sanoatda bo‘lgani singari, qurilishda ham kombinatsiyalshtirish ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etishning boshqa shakllari - konsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash bilan uyg‘unlikda rivojlanadi va turli tashkiliy shakllarga ega bo‘ladi.
Qurilishda amalga oshiriladigan kombinatsiyalashning birinchi bosqichida kominatsiyalashtirishning shakli faqat noasosiy ishlab chiqarishga ya’ni masalan, qurilish uchun materiallarni karerli ta’minlovchi va konstruksiyalar, detallar yarimfabrikatlar va shu kabilarni ishlab chiqaruvchilarni birlashtiradigan ishlab chiqarish korxonalari kombinatlariga tegishli edi. Biroq kombinatsiyalashning bunday shakli faqat tashkiliy xarakterga ega bo‘lib, u texnologik jihatdan o‘zaroaloqador bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish asosidagi korxonalarni birlashtirmaydi.
Qora, rangli metallurgiya va ularning faoliyati ta’siridagi sanoatning boshqa tarmoqlari uchun korxonalar qurilishini amalga oshiradigan qurilish kombinatlari mavjudbo‘lib, bunday qurilish kombinatlari ham texnologik jihatdan o‘zaroaloqador (o‘zaro bog‘langan) korxonalarning kombinatsiyalashgan ishlab chiqarish funksiyalarini to‘liq bajara olmadi, ular qurilishni boshqarishning strukturali bug‘inini namoyon etdi xolos. Qurilishda kombinatsiyalashning eng ilg‘or shakli sifatida 1959 yilda uy-joy qurilishida vujudga kelgan uy -joy qurilishi kombinatlari (UJQK) keng tarqaldi va o‘z mavqeini saqlab qoldi.
UJQK ekspluatatsiyaga tayyor holda yakunlangan qurilish ma’sulotini yaratish bilan o‘zaro bog‘langan jarayonlarni birlashtiradi va amalga oshiradi hamda zavod sharoitlarida qurulish konstruksiyalari va detallarini komplektli tayyorlaydi, ularni qurilish maydonlariga etkazib beradi va bu konstruksiyalar hamda detallarning montajini bu kombinatlarning o‘zlari bajaradi, shuningdek, ular maxsus qurilish ishlari va alohida ishlarni ham o‘zlari amalga oshiradilar. Bir vaqtning o‘zida UJQK zarur bo‘lgan vaziyatlarda boshqa tashkilotlar va korxonalar bilan kooperatsiyalashuvni amalga oshirgan.
UJQK tarkibiga ilgari xo‘jasizlik tufayli va tashkiliy jihatdan tashlab qo‘yilgan tashkilotlar va korxonalarni kiritish, ob’ektlar qurilishi ishtirokchilarini biriktirish, ishlarning yakuniy natijalari va ob’ektlarning sifatli tiklanishi uchun kombinat kollektivining manfaatlarini va mas’uliyatini oshiradi.
Tashkiliy jihatdan ustunlikka ega ekanligi bilan UJQK faoliyati texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlari yirik panelli uylar qurilishini olib boradigan pudratli tashkilotlarning anologik ko‘rsatkichlaridan ustun turadi.
UJQK uchun yagona qurilish balansi xarakterli bo‘lib, unda kombinatning qurilish bo‘limlari sifatida - qurilish konstruksiyalari, detallar, yarimfabrikatlar va materiallar ishlab chiqaruvchi zavodlar yoki sexlar ham o‘z aksini topadi. SHunday strukturaga ega bo‘lgan UJQK ancha ratsionaldir, chunki bunday holatda kombinat yagona qurulish – sanoat korxonasi sifatida maydonga chiqadi, va uning faoliyati ko‘p me’yorda foydalanishga tayyor bo‘lgan ob’ektlar ko‘rinishidagi yakuniy natijalarga erishishga qaratilgan bo‘ladi.
SHuningdek, UJQK koordinatsiya funksiyalari va qurilish jarayonida ishtirok etishi bo‘yicha ham turlarga bo‘linadi.
Ba’zi UJQKlar kvartalli qurilishda trestlarda subpudratchi sifatida bosh pudratchi tomonidan oldindan tayyorlangan poydevorlarga quriladigan ob’ektlarning er usti qismini qurishda faqat umumqurilish ishlarini amalga oshirish bilan faoliyat yuritadi. Maxsus (sanitar – texnik, elektrmontaj va h.k.) ishlarni bajarish uchun ular bunday vaziyatlarda subpudrat huquqiga asosan maxsus ishlarni bajarishga ixtisoslashtirilgan tegishli tashkilotlarni jalb qiladilar.
Boshqa UJQKlar esa ob’ekt qurulishi uchun zarur bo‘lgan ishlarning butun kompleksini va uni foydalanishga topshirish bo‘yicha bosh pudratchi funksiyasini o‘z zimmasiga oladi va to‘liq sikldagi qurilishni hamda bino er usti bo‘yicha bajariladigan hamma umumqurilish va maxsus ishlarni amalga oshiradilar.
SHaharning alohida mikrorayonlari yoki kvartallarining qurilishi bo‘yicha bosh pudratchi sfatida chiqadigan UJQKlar ham mavjuddir. Bunday vaziyatlarda uy – joy qurilishi kombinati madaniy – maishiy vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ob’ektlar, injenerlik tarmoqlari, yo‘l qurilishi, mikrorayon ko‘kalamzolashtirilishini kiritgan holda butun yashash kompleksini foydalanishga topshiradi.