8-mavzu. Tafakkurning mantiqiy shakllari va qonunlari.(2-soat) Reja: Tafakkur- mantiq ilmini o‘rganish obekti

Нозидлик қонуни
Инсон тафаккури аниқ, равшан бўлибгина қолмасдан, зиддиятсиз бўлиши хам зарур. Зидиятсизлик инсон тафаккурига хос бўлган энг мухим хислатлардан биридир. Маълумки, объектив воқеликдаги буюм ва ходисалар бир вақтда, бир хил шароитда бирор хусусиятга хам эга бўлиши, хам эга бўлмаслиги мумкин эмас. Масалан, бир вақтнинг ўзида, бир хил шароитда инсон хам ахлоқли, хам ахлоқсиз бўлиши мумкин эмас. У ё ахлоқли, ё ахлоқсиз бўлади.
Бир вақтнинг ўзида бир предметга икки зид хусусиятнинг тааллуқли бўлмаслиги тафаккурда нозидлик қонуни сифатида шаклланиб қолган. Бу қонун фикрлаш жараёнида зиддиятга йўл қўймасликни талаб қилади ва тафаккурнинг зиддиятсиз хамда изчил бўлишини таъминлайди.
Нозидлик қонуни айни бир предмет ёки ходиса хақида айтилган икки ўзаро бир-бирини истисно қилувчи (қарама-қарши ёки зид) фикр бир вақтда ва бир хил нисбатда бирданига чин бўлиши мумкин эмаслигини, хеч бўлмаганда улардан бири албатта хато бўлишини ифодалайди. Бу қонун «А хам В, хам В эмас бўла олмайди» формуласи орқали берилади. Мулохазалар мантиғида бу қонун қуйидаги формула орқали ёзилади: "х (р (х)× (х)), яъни хар қандай р (х) мулохаза учун р (х) ва унинг инкори биргаликда чин бўлмаслиги тўғридир.
Нозидлик қонуни қарама-қарши ва зид мулохазаларга нисбатан қўлланилади. Бунда қарама-қарши мулохазаларнинг хар иккаласи хам бир вақтда хато бўлиши мумкин; ўзаро зид мулохазалар эса бир вақтда хато бўлмайди, улардан бири хато бўлса, иккинчиси албатта чин бўлади. қарама-қарши мулохазаларда эса бундай бўлмайди, яъни улардан бирининг хатолигидан иккинчисининг чинлиги келиб чиқмайди. Масалан: «Аристотель-мантиқ фанининг асосчиси» ва «Аристотель-мантиқ фанининг асосчиси эмас»-бу ўзаро зид мулохазалардир. Бу зид мулохазаларнинг хар иккаласи бир вақтда хато бўлмайди. Улардан биринчиси чин бўлгани учун, иккинчиси хато бўлади. ўзаро қарама-қарши бўлган «Бу дори ширин» ва «Бу дори аччиқ» мулохазаларининг эса иккаласи бир вақтда, бир хил нисбатда хато бўлиши мумкин. Чунки дори ширин хам, аччиқ хам бўлмаслиги, балки бемаза ёки нордон бўлиши мумкин.
Баъзида икки қарама-қарши фикр айтилганда мантиқий зиддият бўлмаслиги мумкин. Бунда бир масала юзасидан баён қилинган қарама-қарши фикрлар турли вақтда ва турли нисбатда айтилган бўлади. Масалан: Талаба А. мантиқ фанидан имтихон топширмади» ва «Талаба А. мантиқ фанидан имтихон топширди». Бу зид мулохазалар турли вақтга нисбатан чин бўлади, яъни улар ўртасида зиддият бўлмайди.
Демак, фикрлаш жараёнида, вақт, муносабат ва объект бирлигининг сақланиши нозидлик қонунининг амал қилиши учун зарурий шарт-шароит хисобланади. Нозидлик қонуни тўғри фикр юритиш жараёнида амал қилади.
Мантиқ илми умуман хар қандай зид мулохазаларни таъқиқламайди, балки бир масала юзасидан бир хил вақт ва муносабат доирасида ўзаро зид, қарама-қарши мулохазаларни баён қилиш мумкин эмаслигини таъкидлайди.
Формал мантиқ диалектик зиддиятлар билан мантиқий зиддиятларни чалкаштириб юборишни қоралайди. Мантиқий тафаккурдаги зиддият билан реал хаёт зиддиятларини, яъни диалектик зиддиятни бир-биридан фарқлаш, уларни алмаштириб юбормаслик зарур. Чунки булардан биринчиси тафаккурда йўл қўйиб бўлмайдиган зиддият бўлса, иккинчиси буюм, ходисалар тараққиётининг ички манбаини ташкил қиладиган диалектик зиддиятдир. Биринчиси субъектив, иккинчиси объектив зиддиятдир.
Нозиддлик қонунини билиш ва унга амал қилиш рақибнинг, сухбатдошнинг фикрларидаги мантиқсизликни аниқлаш, илмий тахлилни изчил ва чуқур мантиқий асосда олиб бориш имконини беради.