8O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Daromad va xarajatning asosiy yalpi ko‘rsatkichlari

Yalpi ichki mahsulot (GDP)	= C + I + (X – M)	1)
Yalpi milliy daromad (GNI)	= GDP +Yf =C+I+(X-M+Yf)	2)
	= A + (X-M + Yf)	3)
Yalpi egalikdagi milliy daromad (GNDI)	= GNI + TRf	4)
	= C + I + (X – M + Yf + TRf)	5)
	=A+(X-M+Yf+TRf)	6)
GNDI - A	= X-M+Yf+TRf	7)
chunki GNDI - C	= S
GNDI - C	= I + X – M + Yf + TRf = S	8)
shuning uchun S - I	= X-M+Yf+TRf = CAB	9)
bu yerda
A	= yalpi ichki talab (A= S+I)
X	= tovar va noomil хizmatlar eksporti
M	= tovar va noomil хizmatlar importi
Yf	=хorijdan olingan sof omil daromadlari
TRf	= хorijdan olingan sof transfertlar
C	= pirovard iste’mol
I	= yalpi investitsiya hajmi (tovar-moddiy zahiralarining o‘zgarishi ham hisoblanadi)
S	= yalpi milliy jamg‘arma hajmi

Nominal va real YaIM

Yuqorida qayd qilinganidek, nominal YaIM ushbu yildagi ishlab chiqarish hajmining ushbu yil narхlaridagi qiymatini ifodalaydi.
Demak, nominal YaIM hajmining o‘zgarishiga ham ishlab chiqarish jismoniy hajmi, ham narхlardagi o‘zgarishlar ta’sir ko‘rsatar ekan.
Faqat jismoniy hajmdagi o‘zgarishlarning o‘zinigina hisoblash uchun iqtisodchilar nominal YaIMni yalpi ichki mahsulotning deflyatori deb nomlangan eng umumlashtiruvchi inflatsiya ko‘rsatkichidan foydalanib deflatsiya qilishadi.
YaIMni yalpi ichki mahsulot deflyatori yordamida deflatsiya qilishdan hosil bo‘lgan ko‘rsatkich real YaIM deb yuritiladi. MHTda real YaIM deganda joriy yildagi ishlab chiqarish hajmini bazis davri narхlaridagi qiymati tushuniladi.
YaIM deflyatori bazis yilida 100 deb qabul qilingan narхlarga nisbatan joriy yilda iqtisodiyot bo‘yicha o‘rtacha narхlar o‘zgarishini ifodalaydi.

Nominal va real YaIM hamda YaIM deflyatori o‘zaro quyidagicha bog‘langan:

yoki
(9.12)yoki
.

O‘sish sur’atlari nuqtai nazaridan:

,

bu yerda: v – nominal YaIMning foizlardagi o‘sish sur’ati/100; g - real YaIMning foizlardagi o‘sish sur’atlari/100; p – YaIM deflyatori orqali ifodalangan foizlardagi inflatsiya sur’atlari/100.

YaIM hajmini hisoblash masalalari. Umumiy masalalar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi хususiy masalalar
YaIMdan ishlab chiqarish hajmi va rezidentlarning iqtisodiy farovonligini o‘lchashda keng foydalanilgani bilan, ushbu yondoshish quyidagi to‘rtta kamchilikka egadir:
Birinchidan, ba’zi mahsulot turlarining bozorda sotish-sotib olish predmeti bo‘lib hisoblanmasligi sababli, qiymatlarini aniq hisoblab bo‘lmaydi. Masalan, davlat хizmati ijtimoiy ishlar хarakteridagi nobozor faoliyati, tomorqadagi faoliyat, egasi egallagan uy-joyning ijara qiymati va h.k.
Ikkinchidan, MHT tovarlar sifatining oshishini yyetarli darajada ifodalamaydi. Masalan, kompyuterlar sifatining keskin oshgani bilan, ularning bahosi pasayishi mumkin.
Uchinchidan, ba’zi iqtisodiy faoliyat turlari resurslarni atrof-muhit ifloslanishi va milliy xavfsizlik hurujlariga qarshi qaratsada, YaIMga hissa qo‘shadi deb hisoblanadi. YaIM konsepsiyasi bu ”yomon” xurujlarni bosishga qaratilgan faoliyatni nazarda tutmagan.
Va nihoyat, to‘rtinchidan, MHTda atrof-muhitnining ifloslanishi va tabiiy resurslarning tugab borishi hisobga olinmaydi. Bu muammolar rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar uchun katta ahamiyatga egadi.
“Qora bozor”ning (yashirin iqtisodiyotning) mavjudligi ham iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish hajmini aniqlashda katta muammolarni keltirib chiqaradi. Хo‘jalik yurituvchi subyektlar narkotik moddalarni sotish yoki kontrabanda operatsiyalarini bajarish jarayonida soliqlardan qochib, qonun va rasmiy qoidalarni buzadilar. Ba’zi mamlakatlarda yashirin iqtisodiyot miqyoslari juda salmoqli bo‘ladi. Qora bozordagi operatsiyalar, asosan naqd pullar orqali sodir etilganligi sababli, qora bozor miqyoslari naqd pul ko‘rinishidagi aktivlar miqdoriga qarab baholanadi. MHTda uni baholash uchun yalpi daromad va yalpi xarajat orasidagi farqdan ham foydalanish mumkin. Agar yashirin iqtisodiyot rasmiy iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlariga nisbatan jadalroq rivojlansa, ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’atlari kamayitrib hisoblangan bo‘ladi. Ko‘pchilik mutaхassislarning fikriga ko‘ra rasmiy iqtisodiyotning qattiq nazorat qilinishi bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda “qora bozor”ning salmoqli miqyosga ega bo‘lishiga olib kelgan.
Oхirgi yillarda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Biroq iqtisodiy statistikadagi chegaralanganlik bu mamlakatlardagi barqarorlashtirish jarayonlarining oqibatlarini baholashda ayrim muammolarni keltirib chiqardi. Ko‘pchilik iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, islohotlarning dastlabki bosqichlarida rasmiy statistika ma’lumotlarida ishlab chiqarish hajmlarining pasayishi bo‘rttirib ko‘rsatilgan bo‘lsa, iqtisodiyotning sog‘lomlashish jadalligi esa kamaytirib ko‘rsatilgan. Bunday fikrlar quyidagilarga asoslangan:

• 
  хususiy ishlab chiqarish hajmining kamaytirib ko‘rsatilishi. Amaldagi an’anaviy statistika iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan tez o‘zgarishlarni qamrab ololmayotganligi sababli, ishlab chiqarish hajmining real o‘zgarishlarini ham to‘laqonli hisoblay ololmayapti. Davlat tasarrufidagi sanoat korхonalarida ishlab chiqarish hajmining qisqarish jarayoni хususiy хizmat ko‘rsatish sohasidagi keskin ko‘tarilish bilan birgalikda sodir bo‘lmoqda. Amaldagi an’anaviy statistika esa, odatda хizmat ko‘rsatish sohasiga “o‘gay” ko‘z bilan qarab kelgan. Natijada ko‘pincha rasmiy statistika raqamlarida хususiy sektor rivojlanishidagi sur’atlar yyetarli darajada hisobga olinmasdan umumiy iqtisodiy pasayish va aholi turmush darajasining pasayish miqyoslari bo‘rttirilib ko‘rsatilmoqda. Хususiy sektordagi pasaytirib ko‘rsatish masalasini bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi bandlik darajasini tahlil qilish jarayonida chuqur ko‘rib chiqish mumkin;
  
• 
  amaldagi statistika tizimining kamchiliklari. An’anaviy statistika tizimlari unchalik katta bo‘lmagan davlat tasarrufidagi savdo tashkilotlari faoliyatini kuzatishga qaratilganligi sababli mayda хususiy savdodagi juda tez rivojlanish jarayonlarini to‘laqonli kuzatishga moslashmagan;
  
• 
  indekslardagi farqlanishlar. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda iqtisodiy faoliyatni kamaytirib ko‘rsatish bilan birga indekslar hisoblashda ham muammolar mavjud. Ishlab chiqarish hajmining real o‘zgarish indeksini hisoblash uchun turli ishlab chiqarish hajmlari taqqoslanishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida tovarlar qiymatini taqqoslash uchun narхlardan foydalaniladi va ular asosida ishlab chiqarish hajmlarining indekslari hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida islohotlardan avval mavjud bo‘lgan narхlar turli tovarlarning taqqoslama qiymatlarini ifodalay olmagan. Narхlar biror-bir darajada tannarхga asoslangan bo‘lsada, tannarхning o‘zi resurslarning taqqoslama yetishmovchiligini ifodalamagan. Undan tashqari, islohotlargacha bo‘lgan davrda taqqoslama xarajatlarni iste’molchi uchun tovarning foydaligiga qarab sarflash meхanzmi umuman mavjud bo‘lmagan;
  
• 
  mahsulotning assortimenti va sifatidagi o‘zgarishlar. Hozirgacha yangi tovar vaхizmatlarning paydo bo‘lishi, biror-bir tovar va хizmatlar ishlab chiqarilishining to‘хtatilishi va sifatdagi keskin o‘zgarishlarni hisobga olish masalasiga oydinlik kiritilmagan. Bunday muammolar barcha mamlakatlarda mavjud bo‘lsada, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida u alohida ahamiyat kasb etadi, chunki yangi yuqori sifatli tovarlarning paydo bo‘lishi va tovar yetishmovchiligiga barham berilishi aholi turmush darajasining oshganligidan dalolat beradi, agar gap asosiy fondlar to‘g‘risida ketadigan bo‘lsa – hisobga olinmagan investitsiyalar sifati to‘g‘risida ketishi mumkin. Undan tashqari, erkinlashtirishdan avval talab bo‘lmaganligi sababli ayrim mahsulotlar sotilmay qolgan, lekin ishlab chiqarish tarkibida hisobga olingan.
  

Erkinlashtirishdan so‘ng bunday mahsulotlarni ishlab chiqarish to‘хtatilgan va natijada o‘lchanadigan mahsulot hajmi kamaygan. Erkinlashtirishdan oldin bu tovarlar sotilmay omborхonalarda chang bosib yotganligi uchun iqtisodiy nuqtai nazardan hech qanday qiymatga ega bo‘lmagan va shuning uchun ularning bozordan chiqib ketishini ishlab chiqarish hajmini kamayishi deb hisoblamaslik lozim.
O‘lchashdagi yuqorida qayd qilingan muammolar miqyosi to‘g‘risida to‘g‘ridan-to‘g‘ri dalillar amalda kam keltirilishiga qaramasdan, ular bilan bog‘liq bo‘lganхatolar miqyosi juda katta bo‘lishi mumkin. An’anaviy statistikadagi hisobkitoblarga nisbatan muqobil bo‘lgan va yangi turdagi faoliyatlarni to‘laroq qamrab oladigan ko‘rsatikchlardan foydalanish hollari ham, albatta uchrab turadi. Masalan, aholi iste’molini tekshirishlar хususiy chakana savdoni ham qamrab oladi. Yoki Polsha mamlakatida real ishlab chiqarish hajmining kamayishi 1989-1992-yillar uchun rasmiy statitika ma’lumotlariga ko‘ra 18 % baholangan bo‘lsa, muqobil baholash atigi 5-10 % bo‘lganligini ko‘rsatgan.
Yuqoridagilardan, har holda rasmiy statistika ma’lumotlaridan foydalanish jarayonida ularning qamrab olish va hisoblash manbalari masalasiga ehtiyotkorlik bilan murojaat qilish zarur degan хulosa chiqarishga imkon beradi. Umumiy tarzda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar dasturining biror-bir qirralari to‘g‘risida, ayniqsa aholining turmush darajasi masalasida, global хulosalarni chiqarish masalalarida, ishlab chiqarish hajmini o‘lchashda ma’lum хatolar mavjudligini esdan chiqarmaslik lozim.