9- мавзу: Ўпкали моллюскалар кенжа синфи. Поячакўзлилар уруғи Поячакўзлилар

9- мавзу: Ўпкали моллюскалар кенжа синфи. Поячакўзлилар уруғи
Поячакўзлилар (Stylommatophora) уруғи вакиллари асосан қуруқликда хаёт кечиради. Улар энг юксак тузилган қориноёқлилар хисобланади. Хамма поячакўзлиларнинг икки жуфт (остки ва устки) пайпаслагичлари бўлиб, кўзлари иккинчи жуфт (устки) пайпаслагичларнинг учки қисмида жойлашган.
Кўпгина майда поячакўзлиларнинг остки пайпаслагичлари унча яхши ривожланмаган ёки редукцияга учраган. Устки пайпаслагичлар хид билиш ва пасткилари эса туйғу васифасини бажаради.
Поячакўзлилар уруғи вакилларининг аксариятининг чиғаноқлари нихоятда яхши ривожланган. Чиғаноқлар нафақат механик химоя учун, балки турли хил йиртқичлардан ва танадаги сувнинг буғланиб кетишидан асраш учун хам хизмат қилади. Бу ҳайвонларнинг ўпка билан нафас олишга ўтиши - уларнинг турли-туман биотопларда яшашга мослашишига олиб келди. Бу мослашиш эса чиғаноқларнинг тузилишида ўз ифодасини топган. Умуман поячакўзлиларнинг чиғаноқ шакли нихоятда турли туман бўлади. Мисол учун Ўрта Осиё фаунасида «хеликоид, булиминоид ва пупиллоид» (21-расм А,Б,В) типдаги чиғаноқлар мавжуд бўлиб, улар ўз навбатида бир қанча тузилишга бўлинади(21-расм А,Б,В,-1,2,3).
Хеликоид типдаги чиғаноқлар Hygromiidae, Bradybaenidae оилаларига мансуб бўлиб, чиғаноқ диаметри 10-30 мм ни ташкил этиб, у ёки бу даражада пастки ва устки томонидан қисилган юмалоқ шаклга эга. Чиғаноқнинг охирги бурмаси бир оз қийшиқ, киндиги кичик ва очиқ. Чиғаноқ бурмалари 3.5-7 тагача бўлиб, унинг ранги шохсимон, четларида оч йўл-йўл чизиқлар бўлиб, қурғоқчилик ҳудудларда яшайдиган вакилларида эса ингичка спирал жигарранг-қора лента мавжуд. қатор турларда чиғаноқнинг четки қисмида, пастки ва устки томонида иккита спиралсимон лентаси мавжуд. Чиғаноқ скульптураси нихоятда турли туман бўлиб, кўпроқ шулъасимон ёки ажинга ўхшаган чизиқдан иборат. Баъзи турларнинг чиғаноқлари сочсимон ўсимта билан қопланган.
Булиминоид типдаги чиғаноқлар Buliminidae оиласи вакилларига хос бўлиб, улар тухумсимон, баланд конуссимон тузилишга эга. Чиғаноқ баландлиги 5.5-30 мм гача бўлади.
Пупиллоид типдаги чиғаноқлар: Orculidae, Pupillidae, Vertinidae оилалари вакиллари учун хос. Чиғаноқ баландлиги 0.7-5.3 мм гача бўлади.
Поячакўзлиларнинг ҳозирги кунда дунё фаунасида 5000 га яқин, шундан Ўрта Осиёда 200, Ўзбекистон ва унга ёндош ҳудудларда эса 172 та турлари тарқалган.
Ўзбекистон ва унга ёндош ҳудудларда пояча кўзлиларнинг 17 та оиласи тарқалган.



21-расм. Поячакўзлилар уруғининг чиғаноқ типлари: А- хеликоид, Б-булиминоид, В- пупиллоид. А, Б, В-1,2,3 чиғаноқ тузилиши. А: 1-минорасимон, 2-конус-цилиндрсимон, 3-ўқсимон. Б: 1-нинатугмасмон, 2- цилиндрсимон, 3-чўзиқ-овалсимон. В: 1-линзасимон, 2-ясси, 3-кубсимон тузилиши.