9-10-amaliy mashg’ulot: Fitogormonlar va ularning ahamiyati Fitogormonlar

---

9-10-AMALIY MASHG’ULOT:
Fitogormonlar va ularning ahamiyati 
Fitogormonlar (fito... va gormonlar), oʻstiruvch i moddalar — oʻsimliklarda qosil 
boʻlib, ularning oʻsishi va meva hosil qilish jarayonlarini boshqarishda ishtirok 
etadigan yuqori fiziologik faol moddalar. Oʻsimliklar hayvonlar kabi gormon ishlab 
chikaradigan maxsus sekretor organlariga ega emas. Fitogarmonlarga, odatda, 
auksinlar, gibberellinlar, sitokinin (kinin)lar, fenoksiatsetat kislota hosilalari va 
boshqa kiradi. Fitogarmonlar 3 ta umumiy xossaga ega: 1) oʻsimlik organlaridan biri 
(yosh barglar, kurtaklar, ildiz va novda uchlari)da sintezlanadi va boshqa joylarga 
tashilib, bu yerda usish va ontogenez jarayonlarini kuchaytiradi; 2) usimliklarda juda 
oz miqdorda sintezlanadi va ularning usimlik hayotidagi ishtiroki deyarli 
sezilmaydi; 3) boshqa metabolitlar (jumladan, vitaminlar)dan farkli ravishda 
oʻsimliklarda organlar shakllanishi jarayonini tezlashtiradi. Mas, gibberellinlar poya 
va mevaning oʻsishini, auksinlar ildiz oʻsishini, stokininlar hujayraning boʻlinish 
jarayonini kuchaytiradi. Oʻsish jarayonlarini sustlashtiradigan tabiiy oʻsish 
ingibitorlari (mas, abssiz kislota, etilen) alohida guruxlarni tashkil etadi . 
Xususiyatlari Hujayraning bo'linishi va cho'zilishi. Hujayraning farqlanishi. 
Radikal, lateral va apikal kurtaklar avlodi. Ular g'ayratli ildizlarning paydo bo'lishiga 
yordam beradi. Ular urug'larning unib chiqishiga yoki uyqusirashga olib keladi. Ular 
barglarning yoshini kechiktiradilar. Ular gullash va meva berishga undaydi.Ular 
mevalarning pishishiga yordam beradi.Stress sharoitlariga toqat qilish uchun 
o'simlikni rag'batlantiradi. Ta'sir mexanizmi Fitogormonlar turli xil mexanizmlar 
asosida o'simlik to'qimalarida harakat qiladi. Ulardan asosiylarini eslatib o'tishimiz 
mumkin: Sinergizm: ma'lum bir to'qimada va ma'lum bir kontsentratsiyadagi 
fitogormon borligi bilan kuzatiladigan javob boshqa fitoxormon borligi bilan ortadi. 
Qarama-qarshilik: bitta fitogormonning kontsentratsiyasi boshqa o'simlik 
gormonining ekspressionini oldini oladi. Taqiqlash: fitogormon konsentratsiyasi 
gormonal funktsiyani sekinlashtiradigan yoki pasaytiradigan tartibga soluvchi 
moddalar sifatida davom etadi. Kofaktorlar: fitogormon katalitik ta'sir ko'rsatib, 
tartibga soluvchi moddalar vazifasini bajaradi. Turlari Hozirgi vaqtda o'simlikda 
tabiiy ravishda sintez qilingan, fitogormonlar deb ataladigan besh turdagi moddalar 
mavjud. Har bir molekula ma'lum bir tuzilishga ega va uning kontsentratsiyasi va 
ta'sir joyiga qarab tartibga solish xususiyatlarini ko'rsatadi. Asosiy fitogormonlar 
oksin, gibberellin, sitokinin, etilen va absisik kislotadir. Shuningdek, 
fitogormonlarga o'xshash xususiyatlarga ega moddalar sifatida brassinosteroidlar, 
salitsilatlar va jasmonatlar haqida gapirish mumkin. Oksinlar Ular o'simliklarning 
o'sishini tartibga soluvchi, hujayralarning bo'linishini, cho'zilishini va poyalari va 
ildizlarining yo'nalishini rag'batlantiruvchi gormonlardir. Ular suv to'plash orqali 
o'simlik hujayralarining rivojlanishiga yordam beradi va gullash va meva berishni 
rag'batlantiradi. Odatda u o'simliklarda indoleatsetik kislota (IAA) shaklida, juda 
past konsentratsiyalarda uchraydi. Boshqa tabiiy shakllar - 4-xloro-indoleatsetik 
kislota (4-Cl-IAA), fenilatsetik kislota (PAA), indol butirik kislota (IBA) va indol 

---

propionik kislota (IPA). Ular o'simlik va o'simliklarning boshqa joylariga 
translokatsiya yo'li bilan ko'chib o'tib, poyalar va barglar cho'qqisi meristemalarida 
sintezlanadi. Harakat tomirlar to'plamlarining parenximasi orqali, asosan bazal 
maydon va ildizlarga qarab amalga oshiriladi. Oksinlar o'simlik tarkibidagi ozuqa 
moddalarining o'sishi va harakatlanishi jarayonlariga aralashadi, ularning yo'qligi 
salbiy ta'sirlarni keltirib chiqaradi. O'simlik o'sishini to'xtatishi mumkin, kurtak 
ishlab chiqarishni ochmaydi va gullar va mevalar pishmagan bo'ladi. O'simlik o'sishi 
bilan yangi to'qimalarda auksinlar hosil bo'lib, lateral kurtaklarning rivojlanishiga, 
gullashiga va meva berishga yordam beradi. O'simlik maksimal fiziologik 
rivojlanishiga erishgandan so'ng, auksin ildizlarga tushadi va radikal kurtaklar 
rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Oxir-oqibat, o'simlik g'ayritabiiy ildizlarni 
shakllantirishni to'xtatadi va qarish jarayoni boshlanadi. Shu tarzda, auksin 
kontsentratsiyasi gullash joylarida ko'payib, meva berishga va keyinchalik pishib 
etishga yordam beradi.