9-mavzu: Interaktiv metodlarni qo‘llash va o‘quv jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar

1. 
   

9-mavzu: Interaktiv metodlarni qo‘llash va o‘quv jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar




Reja:

1. 
   Dars o’tishda turli metodlami qo’llashning zarurati
   
2. 
   Interaktiv metodlarni qo’llash va o ‘quv jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar
   
3. 
   Ta’limning interaktiv metodlari afzalliklari
   

Tayanch tushunchalar: tarbiya, tamoyil, noosfera, tarbiyaning tabiat bilan uyg‘unligi, tarbiyaning madaniyatga muvofiqlik tamoyili, tarbiyaning variativligi tamoyili, ijtimoiy tarbiyaning jamoaviyligi tamoyili, ijtimoiy tarbiyaning birgalikdagi faoliyat tamoyili

Dars o’tishda turli metodlami qo’llashning zarurati
Hozirgi paytda, aw al ta ‘kidlab o’tganim izdek, dars o’tishdan asosiy maqsad tayyor bilimni o’zlashtirish emas, eng asosiysi, o’quvchi-talabalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqil tanlash va qaror qabul qilish ko’nikmasini shakllantirishdir. Bu maqsadni amalga oshirish esa ko’p jihatdan dars o ‘tish m etodlarini tanlashga bog’liq. H ar qanday fanni o’rganishda turli m etodlar qo’llaniladi. Buning sababi, birinchidan, dars o’tishda turli uslublarni qo’llash uni qiziqarli bo’lishiga olib keladi, talabalaming diqqati о ‘lilayotgan darsni o’zlashtirishga qaratiladi. Bir xil m etodda dars o’tilaverishi talabalam i zeriktiradi. Psixologlar tadqiqotlariga ko’ra har qanday m ohir o’qituvchi ham bir xil m etodni qo’llab dars berar ekan, aytaylik, m a’ruza o ‘q ir ekan, talabalar dastlab 20 m inut, so’ngra darsni tugashidan oldin minut m a’ruzani diqqat bilan eshitar, qolgan paytda xayolga berilib ketar ekan. Ikkinchidan, talabalam ing darsni o’zlashtirish, bilim ni qabul qilish qobiliyatlari har xil bo’lib, turli uslublarni qo’llashgina o’tilayotgan mavzuni talabalar tom onidan nisbatan to’liq o’zlashtirishga olib keladi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bilimni o’zlashtirish jarayonida m avzuni tezroq anglashga bir xil talabalarga bir uslub yordam bersa, ikkinchilariga boshqa uslub yordam beradi. 86 Uchinchidan, dars o’tish metodlari talabalarni fikrlash doirasini shakllantirishga yordam beradi. Shuning uchun ham barcha pedagoglar talabalarga bilim berishning eng samarali yo’li, dars o ‘tishga turli m etodlarni qo’llash zarur degan fikr tarafdori b o iib , aynan qaysi m etod qaysi kategoriyadagi talabalar uchun qoilanilishi m a’qulligi bo’yicha esa yagona qolip yo’q, Jahon pedagogikasi tajribasi shuni ko’rsatadiki, tahliliy fikr yuritadigan talabalardangina muvaffaqiyat bilan ishlovchi biznesmenlar, siyosiy liderlar(sardorlar), fan arboblari yetishib chiqadi. Tahliliy fikrlash mustaqil fikriashdir. H ar bir kishining fikr yuritishi individual xarakterga ega b o iib , boshqa!arnikidan ajralib turadi. Axborot esa tahliliy fikrlashning boshlangich nuqtasidir. G ‘apb olimlari tom onidan chop etilgan uslubiy adabiyotlarda1 bilim berish uslubiga ta ‘sir etuvchi parametrlarga: a) har bir talabaning individual xususiyatlari; b) axborotni qayta tiklash qobiliyati; d) talabalarni bir-biriga o ‘zaro ta ‘sir ko’rsatishi, ham korlik qilish xislatlarini kiritishadi. 1. Har bir kishining individual, o’ziga xos xususiyatlari insontom onidan axborot qabul qilishda ham ifodalanadi. U boshqa om illar bilan birga uning shaxsiy xususiyatlariga ham cham barchas bogiiq. Psixologlar odam larni introvert va ekstravert guruhlarga boiishadi: Introvert tipidagi talabalar ko’proq individual qatnashish ustun dars o’tish uslublarini voqtirishadi. M asalan, m a’ruza eshitish, kitob o’qish, adabiyotlarni konspekt qilish, nazorat ishi, referat, doklad yozish kabilar.
Ekstravert guruhidagi talabalar o ‘qitishning faol turlarini, boshqalar bilan ham korlikda bajariladigan uslublarni yoqtirishadi. M asalan, kichik guruhlarda ishlash, modellashtirilgan 0’yinlar o’tkazishda qatnashish kabilar. 2. Insonda olgan axborotni qayta ishlash qobiliyati ham turlicha. Talabalar bilim olish, olgan axborotlarini yodda saqlash, tushunish va qo’llashda ham bir-biridan farq qiladilar. Ba’zi talabalar uchun verbal (so’zda ifodalangan) axborot, masalan, m a’ruza eshitish yoki radio orqali tinglash yetarli. Boshqalari uchun esa vizuab (ko’rish) axboroti m uhim . U lar ko’rgazmali qurollar: jadval, sxema, grafik, diagram m a kabilar orqali mavzuning mazm uniga tez tushunishadi. U chinchi guruh talabalar uchun kinestetik (o’zi qatnashuvchi) axborot foydali. U lar o’qitishning aktiv uslublari, m odellashtirilgan o’yinlarda rol o’ynash orqali axborotni yaxshi o’zlashtiradilar. 3. Talabalar ko’p narsalarni bir-birlaridan o ‘rganishadi. Shuning uchun talabalam i bir-birlariga ta ‘sir ko’rsatish, ham korlik qilishga asoslangan dars o’tish m etodlari m uhim ahamiyatga ega. M asalan, ba’zilar mustaqil, birinchi bo’lishga intilishi bilan ajralib turadi. U lar alohida o’qishni m a’qul ko’radi. Ularga debat, m unozara olib borish, konkurslarga qatnashish yoqadi. Boshqalar yolg’izlikdan ko’ra ham korlikda o’qishga moyil. U lar uchun kooperatsiyalashgan o’qitish uslublarini qo’llagan m a’qul. Ba’zi talabalar aniq faktlar, m a’lum otlarni tezroq qabul qiladi. Boshqalari nazariy m atem atik m odellarni yoqtiradi. Ba’zi talabalar ko’rgazm ali rasmlar, diagram malar orqali, boshqalari m unozara qilganda, uchinchilari esa amaliyotda o’zi bajarishda qatnashsa yaxshiroq, puxtaroq o’rganadi. U m um an olganda, ta ‘lim-tarbiyaning metodlari qotib qolgan emas. Vaqt o’tishi bilan ular o’zgaradi. Talabalam i bilim olishi va olgan axborotini qayta ishlashi uchun turli-tum an m etodlarni o’ylab topib, qo’llash m um kin. Ayniqsa, hozirgi paytda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun juda ko’p sohalarga bilishning turli usullarini qo’llash va bilim berishda moslashuvchanlik, rang-barang pedagogik m etodlar qo’llash talab etiladi. O’qituvchilarni dars jarayonida turli uslublarni, o’quv topshiriqlarini qo’llab, talabalarda bilim olishga ishtiyoq uyg’otishlari nihoyatda m uhim ahamiyatga ega. Talabalam ing qobiliyatini, ularni individualligini hisobga olgan holda turli m etodlarni qo’llash, albatta, o’zlashtirish natijasini ko’taradi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, o’quvchi-talabalarni barkam ol, chu- i|iir bilim egasi, mustaqil flkrlaydigan inson bo’lib shakllanishi faqat individual xususiyatlariga bog’liq emas. T a’sir ko’rsatadigan yana bir muhim omil, ta ‘lim berish jarayonini tashkil etishdir. T a’lim berish jarayonini tashkil etishda esa o’qitish shakllari va mclodlari asosiy rol o’ynaydi. Ayniqsa, ta ‘lim m etodlarini tanlash katta ahamiyatga ega. O ‘quv metodlarini tanlashda esa uning sam aradorligini e ‘tiborga olish zarur.
AXBOROTNI ESLAB QOLISH
1. Ma ‘ruza, doklad. Eshitganimizning 5 foizi. 2. O’qish. O’qiganimizning 10foizi. 3. Video, rasm, ко ‘rgazmalarni ко ‘rish. Ко ‘rganimizning 20 foizi. 4. Tajribani namoyish qilish. Ко ‘rgan va eshitganimizning 30 fo ­ izi; 5. Munozara. Birga muhokama qilganimizning 40 foizi. 6. Mashq. О ‘qigan, yozgan, gapirganlarimizning 50 foizi. 7. Ishbilarmon о ‘yini, loyiha usuli. Mustaqil о ‘qiganlarimizning, 1 «Ta’lim samaradorligiui oshirish yo’llari» mavzuidagi seminar-trening materiallari. Trenerlar uchun qo’Uannia. Toshkent, 2002, 67-bet. 89 tahlil qilganlarimizning, muhokama, himoya va yozganlarimizning, namoyish qilganlarimizning 75 foizi. 8. Boshqalarni o’qitish. Boshqalarni o’qitgan narsalarimizni 90 foiziBiz m a’ruza, doklad eshitar ekanmiz uning 5 foizini, o ‘qigan m ateriallarimizni 10 foizi, video, rasm, ko’rgazm alarni ko’rganimizni 20 foizini, tajribani namoyish qilinganida ko’rgan va eshitganlarimizni 30 foizini, munozaraga kirishsak, birga m uhokam a qilganimizni 40 foizini, mashq yechar ekanmiz, o ‘qigan, yozgan, gapirganlarimizning 50 foizini eslab qolar ekanmiz. Ishbilarm on o’yin, loyiha m etodi, mustaqil o’qiganlarim iz, tahlil qilganlarimizni m uhokam a qilish samarali m etod ekcm. Buning natijasida talabalar ongida m a’lum otning 75 foizi saqlanib qolar ekan. Lekin, o ‘quv-amaliy m ashg’ulotlar jarayonida talabalarning birbirlariga o ‘rgatishlari undan ham samaraliroq hisoblanadi, bunda 90 foiz m aiu m o t o’zlashtiriladi. Insonning esda saqlash xotirasi — biokompyuterdir. Odatda, olingan axborotning juda ko’pi qisqa m uddat yodimizda saqlanadi. Boshqa yangi axborotni qabul qilar ekanmiz, aw algi axborot xotiradan ko’tarilib ketadi. Axborotlar nihoyatda xilma-xil bo’lib, inson har kuni o ‘z hayotida qabul qiladigan axborotlar miqdori turlicha b o iib , xotirada saqlanib qolish jihatidan bir-biridan farq qiladi. Psixologlarning fikricha, axborotni xotirada uzoq saqlanib qolishi uchun, u go’yoki miyangizda filtrdan o ‘tishi, saralanishi, go’yoki xotira qurilmasiga oikazilishi kerak ekan. Axborot saralanib, oxir-oqibat u yoki bu tom oni bilan ajralib turadiganlarigina xotiraga o ‘tar ekan. Uzoq m uddat xotirada qoladigan axborotlarga quyidagilarni kiritish mumkin: • nihoyatda qiziqarliligi, jo ‘shqinligi va boshqa shu kabi xususiyatlari bilan ajralib turuvchi axborotlar; • tasaw ur, his-tuyg’u va shu kabi bir-birini eslatadigan bogianishdagi axborotlar; • inson tom onidan tushunib, m ohiyatiga yetilgan axborotlar; • faollik bilan qabul qilingan o ‘rganilgan, masalan, takrorlanib turadigan axborotlar. Bilimni o ‘zlashtirish bilan bir qatorda uni yodda saqlash, u n ­ dan foydalanish, takrorlab turish m uhim ahamiyatga ega. Olingan bilimdan foydalanilmasa, takrorlab turilmasa xotiradan ko’tariladi. Demak, talabalar eng aw alo o ‘quv materialini o’zlashtirishi, 90 yodda qolish uchun olinadigan axborotni iloji boricha eshitish va ko’rish orqaligina emas, balki o ‘zi gapirishi, o ‘z faoliyatida sinab ko’rishi orqali yetkazishi katta ahamiyatga ega ekan. Bunga dars o’tishda turli-tum an m etodlarni qo’llash orqali erishish mumkin. Um um an olganda, o’qituvchilarning dars jarayonida turli m elodlarni, o’quv topshiriqlarini qo’llab, o ‘z talabalarida bilim olishga ishtiyoq uyg’otishlari nihoyatda m uhim ahamiyatga ega. Pcdagoglarning muhim vazifasi, maqsadi aynan turli m etodlar orqali (alabalarni bilim, axborot-olishni turli shakllariga tezda moslashishga, o’z dunyoqarashini kengaytirish uchun harakat qilishga talabalami qiziqtirish va uni amalga oshirishdir. Ayniqsa, hozirgi paytda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun juda ko’p sohalarga, bilishning turli m etodlarini qo’llash va bilim berlshdn moslashuvchanlik, rang-barang pedagogik usullar qo’llash lulab ctiladi.