9-mavzu: Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. Sharq Uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji. Reja

«Ulug’landimu maydonim hamon ibor 
Qimmatim oldin yo’qdir xaridor». 
U johillikni qoralab bir ruboyisida: 
«Ikki-uch nodon kim chunun hisoblar, 
Jahlidan oqili jahondir ular. 
Eshak bo’lchunki u eshaksimondir 
Eshak bo’lmaganni kofirga jo’yar». 
Ibn Sino o’zining axloq to’g’risidagi fikrlarida insoniylik fazilatlarini 
ulug’laydi. U kishilarning kundalik amaliy ishlarida eng zarur axloqiy 
munosabatlarga kamtarlikka, izzat, hurmat, jasurlik, to’g’rilik, sofdillik kabi xulqiy 
qoidalarga alohida e’tibor beradi. Insonni kishilar o’rtasida o’zini tutishi, oila 
a’zolarining o’zaro munosabati, jamiyatda turli tabaqalarning munosabatlari maxsus 
yoritilgan. Tarbiyada aqliy: axloqiy va jismiy kamollikni uyg’unligini asoslashga 
harakat qilgan. Tarbiya bola tug’ilganidan boshlansagina samarali bo’lishini 
ta’kidlaydi. 
Ibn Sino o’zining ko’p tarmoqli mahsuldor bisoti bilan jahon madaniyati, fani 
taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. «Olimlar boshlig’i», «Tabiblar podshosi» nomi 
bilan mashhurdir. Uyg’onish davri rasmlarida mashhur qadimgi inson olimlari 
Arestotel, Gepen, Gippokrat, Pitolome, Evklid bilan bir qatordan o’rin olgan. 
Cherkov ruhoniysi Yakov Fridrix Reyman 1725 yilda yozgan «Ateizm va ateistlar 
umumiy tarixi» kitobida Jordano Bruno va Koperniklar bilan Ibn Sinoni ham 
xudosiz deb ataydi. Lekin uning dunyoqarashi idealistik jihatdan cheklangan edi. 
Uning 1000 yillik yubileyini jahon xalqi tomonidan nishonlanishi Ibn Sino 
merosining qimmatini ko’rsatadi. O’rta Osiyo xalqlarining buyuk mutafakkiri, 
entsiklopedist olim va shoir Umar Xayyom (1048 yilda Nishopurda tug’ilgan). 
Asosiy bilimni nishopurda Balx, Buxoro, samarqandda oladi. 
Zamonasining barkamol olimlaridan bo’lib etishadi. U mashhur matematik, 
faylasuf, astronom va she’riyat osmonining yorqin yulduzlaridan biri, u 1074 yildan 
boshlab Isfaxon rasadxonasi ishlariga rahbarlik qiladi, matematika va astronomiya 

---

sohasida katta ilmiy tadqiqod ishlari olib boradi. U 1077 yilda Evklid kitobidan bir 
necha geometrik shakllarni sharhlab ildiz topish yo’llarini ko’rsatib bergan. Ibn Sino 
asarlarini ko’p yillar targ’ib qiladi. Ibn Sinoni ustozi deb biladi. 
1079 yilda yangi isloh qilingan kalendar taklif qilingan. Bu kalendar Evropada 
500 yil keyin qabul qilingan Grigoryan kalendaridan ham aniqroq bo’lgan. Umrining 
oxirida faqirlikda umr kechirgan bo’lsada, ilmiy ishlarni davom ettirgan. O’z 
atrofiga shogirdlar yig’ib lektsiyalar o’qiydi, bir guruh olimlarni tarbiyalab 
chiqaradi. 1123 yilda Nishopurda vafot etadi. Umar Xayyom o’zining jahonshumul 
ilmiy asarlari bilan emas, nodir poetik asarlari bilan olamga mashhur bo’ldi. Uning 
ruboiylari deyarli hamma jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan. 
Qisqa, ammo vazmin she’rlar kishilarni og’ir kurashlardan iborat bo’lsada, 
insonga eng mahbub narsani mana shu real hayotni sevishga, kerak bo’lsa shu g’oya 
uchun o’limga tik borishga chorlaydi. U o’zi ko’ngil taskin uchun yozgan 
ruboiylarini hech kimga ham o’qib bermagan. Kitoblar hoshiyasida yon daftarida 
bitilgan. 
U ko’p ruboiylarida insoniy fazilatlarini ulug’laydigan falsafiy fikrlarini ilgari 
surgan. Insonlarni do’stlik va inoqlikka chaqirgan mutafakkir: 
«Do’stlar, inoqlikni qilingiz bunyod, 
Tez-tez diydor ko’rib o’zni aylang shod. 
Soqiy toza mayni suzganda, aylang 
Men bechorani ham duo birla yod»-degan edi.
Jahon xalqlari uni sevib o’qimoqdalar, yod olmoqdalar. 
XII asr O’rta Osiyo xalqlarining madaniyati tarqqiyotida katta o’rin egallagan 
yangi bir bosqich bo’ldi. Bu bosqichda O’rta Osiyo jahon madaniyati 
taraqqiyotining yirik va markaziy o’choqlaridan biri bo’ldi. O’rta Osiyo olimlari 
jahon ilm-fanini o’z kashfiyotlari va o’lmas ilmiy asarlari bilan boyitdilar, uning bir 
necha asrlik taraqqiyotiga samarali ta’sir etdilar. Shu bilan birga, O’rta osiyo xalqlari 
madaniy hayotning arxitektura, tasviriy san’at, naqqoshlik, o’ymakorlik kabi boshqa 
sohalarida ham benihoya katta yutuqlarga erishdilar. Boshqa xalqlar bilan iqtisodiy 
madaniy aloqalarning kengayishi fanning turli tarmoqlarini taraqqiyotiga asos 
bo’ldi. Buxoro, Urganch, Marv, Balx, Bog’dod, Shom va boshqa shaharlardir. Sharq 
olimlari hamkorligining markaziga aylandi. XII asr Sa’diydan boshlangan ta’limiy, 
tarbiyaviy masalalarni badiyotda aks ettirish an’anasi ko’zga tashlanadi. Yu.X. 
Hojib, A. Yugnakiy, A. Yassaviy, S. Boqurg’oniy asarlarida pedagogik nazariyani, 
ta’lim-tarbiyani mohiyati, qonunlarining yoritilishini ko’rsatish mumkin. 
Ammo, feodal iste’dodining keyingi bosiqichlarida ilm-fanning rivojlanishiga 
to’siqlar paydo bo’ldiki, bu olimlarning ijod qilishiga to’sqinlik qildi. Ulug’ 
olimlarning ko’p noyob asarlari yo’qotib yuborildi, ularni maktab va madrasalarda 
o’qitish qat’iyan man qilindi. X asr shoiri Shahid Balxiy o’z davri olimlarining 
ahvoli haqida bunday degan edi: