9-mavzu: Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. Sharq Uyg’onish davrida ta’limiy-axloqiy fikrlar rivoji. Reja

«Donishu xosta ast nargisu gul, 
Ki ba yak joy nashkufand bo ham 
Har kiro donish ast, xosta ... 
V-on kiro xosta ast, donish kam».
(Olimlik bilan boylik nargis guli bilan atir gulidir, ular hech qachon birgalikda 

---

ochilmaydi. Kim olim bo’lsa, unda boylik yo’q, kim boy bo’lsa, unda bilim yo’q).
Lekin moddiy muhtojlik ham, ma’naviy to’sqinliklar ham olimlarning ilmiy 
faoliyatini tamomila bo’kib qo’ya olmadi, ular har qanday sharoitda ham yangi 
asarlar yaratib, ixtirolar qildilar. Shunga ko’ra ham, yuqorida zikr etilgan Shahid 
Balxiy: «Ey bilim, men sendan qanday voz kechaman, hamma qimmat sen 
tufaylidir, sensiz menga xazina kerak emas, shunday faqir hayot kechirsam ham, 
faqat sen bilan bo’lsam mayli. Ma’lumotli kishi uchun etarli mulozim uning 
ma’lumotidir, ilmsizga ming kishi mulozim bo’lsa ham, u yolg’izdir», degan edi.
1.Ta’limiy-axloqiy qarashlaming paydo bo‘lishi. 
2.Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asari 
3.Unsurul Maoliy Kaykovus “Qobusnoma” asari
4. Ahmad Yugnakiy “Hibat ul-haqoyiq”, Muslihiddin Sa’diy. 
“Guliston”asarlari 
Yusuf Xos Hojibning pedagogik fikrlari. 
Yusuf Xos Hojib XI asrning atoqli shoiri, donishmandi va davlat arbobidir. 
Undan bizga qadar etib kelgan yagona ilmiy didaktik meros «Qutadg’u bilig» 
dostonidir. Bu doston XI asr adabiyoti va adabiy tilining nodir yodgorligi bo’lib, 
zamonasining taraqqiyparvar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ta’limiy qarashlarini 
badiiy mujassamlashtiradi. Tarix, ilm-fan, etnografiya va boshqa sohalarga oid 
qimmatli ma’lumotlar beradi. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida 
ma’lumot beruvchi yagona manba, uning «Qutadg’u bilig» (Saodatga yo’llovchi 
bilim) dostonidir. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (milodiy 1069-70) yilda 
yozilgan. Avtor dostonining muqaddimasida yoshi 50 dan oshganini ta’kidlaydi. 
Shunga qarab, Yusuf Xos Hojib XI asrning 20-yillari arafasida tug’ilgan, deb ayta 
olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani Bolasog’un (Kuz urda) XI-XII asrlarning yirik 
savdo-sotiq hamda madaniy markazlardan biri edi. Bu shahar ikki Qoraxoniylarning 
poytaxti ham bo’lgan edi. Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o’z davrining 
peshqadam donishmandlaridan biri bo’lib etishdi. U fors-tojik va arab tillarini, 
badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tibbiyot, geografiya 
va boshqa fanlarni o’rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy 
qarashlarini, meditsinaga doir mulohazalarni targ’ib qildi, zamondoshlarining 
geometriya kabi fanlarini o’rganishga chaqirdi va hokazo. Shu bilan birga Yusuf 
Xos Hojib o’z vatandoshi, ulug’ olim Mahmud Qoshg’ariy singari, turkiy qabila va 
xalqlarning tilini o’rgandi, adabiy til uchun turkiy tilning madaniy hayotda yanada 
kengroq o’rin olishi uchun kurashdi, xalq og’zaki adabiyoti va yozma adabiyotning 
boy tajriba va traditsiyalaridan ta’lim olib, mashhur «Qutadg’u bilig» (Saodatga 
yo’llovchi bilim) dostonini yaratdi. Bu doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk 
yirik asarlaridan biri edi. Shunga ko’ra Yusuf Xos Hojibning o’zi dostonning 
muqaddimasida: arabcha, tojikcha kitoblar o’qish, bizning tilimizga buyumg’i 
o’qish (arabcha, tojikcha kitoblar ko’p bo’lib, bizning tilimizda bu 
donishmandlikning birinchi to’plamidir)-degan edi. Yusuf Xos Hojibning 
«Qutadg’u bilig» dostonini Balosog’unda yoza boshladi: uni Qashqarda yozib 
tugatdi va Qoraxoniy hukmdorlaridan bo’lgan Tavg’ach xonga sovg’a qiladi. 
Balosog’unning vayronalari Qirg’iziston SSR To’qmoq shahri yaqiniga bo’lgan 

---

qadimgi Oqpishin shahri o’rnida hozir ham bor. 
Tavg’ach Bug’raxonga (Tavg’och ulug’ Bug’ro Qoraxon abo Ali Hasan binni 
Arslonxon) taqdim qildi. Bug’roxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» 
(Muqarram eshik og’asi) unvonini berdi. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi 
bilan shuhrat qozondi. 
«Qutadg’u bilig» ning muqaddimasida ko’rsatilishicha, doston o’z davrida 
shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli joylarda 
turli nom bilan yuritilgan. «... bu kitob yavlaq aziz turur. Chin hakimlarning 
amsonlari birla yaralmish, arasta qilmish ... Mochin olimlari va hakimlari qamog’ 
ittifoq bo’ldilar, kim Mashriq viloyatinda, Turkiston ellarinda Bug’roxon tilincha bu 
kitobdan yaxshiroq xargis kim ersa, g’oyat uzluqindan, nihoyatidan kacha 
ko’rklutlo’kdin ul ellarning xukamolari, olimlari qabul qilib takma biri-bir turlut ot 
laqab berdilar: chinlitlar «Adabul mulk» ot berdilar. Mochin malikining madimlari 
«Oyinul-mamlakat» atadilar. Mashriqlig’lar «Ziynatul-ummaro» deb aytdilar. 
Eronlig’lar «Shoxinomai turk» dedilar, bazilar «Pandnomai muluk» demishlar. 
Turonlig’lar «Qutadg’u bilig» deb aytmishlar». 
«Qutadg’u bilig» ning 3 qo’l yozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar «Vena» (yoki 
«Xirot»), «Qohira» va «Namangan» nusxalari deb yuritiladi. 
«Qutadg’u bilig» jami Namangan nusxasida 6500 ta baytga 13000 misraga 
yaqin bo’lib, u 73 fasl bobga bo’lingan. 11 bobi dostonning muqaddimasi bo’lib, 
muqaddima Xudoga, payg’ambarga va to’rt halifaga bag’ishlangan traditsion 
boblardan tashqari, yoz tavsifi va Bug’roxon madhi, etti sayyora va o’n ikki burj, til 
odobi va bilimning foydasi kabi masalalarga bag’ishlangan boblarni o’z ichiga oladi. 
Dostonning asosiy qismi 12 bobdan, Kuntug’di degan hukmdorning ta’rifi bilan 
boshlanadi. Dostonda quyidagi voqea hikoya qilinadi. 
«Qutadg’u bilig» axloqiy-ta’limiy asardir. Uning axloq va odob masalalariga 
bag’ishlangan maxsus boblardagina emas, balki ijtimoiy-siyosiy masalalarga 
bag’ishlangan boblarda ham Yusuf Xos Hojib o’z axloqiy-ta’limiy qarashlarini 
ifodalaydi. Xalqning turli tabaqalariga o’git beradi, ularga pand-nasihat qiladi. 
Yusuf Xos Hojibning axloqiy-ta’limiy fikrlari progressiv ahamiyatga ega bo’lib, 
madaniyat va ma’rifatni ravnaq toptirishga, olijanob insoniy xislatlarni targ’ib 
qilishga qaratilgan. 
Yusuf Xos Hojib XI asrning donishmandi, ilm-ma’rifatning jarchisi hamda 
homiysidir. U ilm-ma’rifatga saodatning kaliti deb qaraydi. Shuning uchun ham o’z 
dostonini «Qutadg’u bilig» deb ataydi, hamda unda ilm-ma’rifatni targ’ib qiladi. 
Olimlarni ulug’laydi, davlat boshliqlarini, ilm-fan ahillarini saroyga jalb etishga, 
ulardan ta’lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko’rishga chaqiradi. Yusuf 
Xos Hojibning fikricha, hukmdor mamlakatni o’z qilichi va siyosati bilan boshqarsa, 
olimlar el-yurtni aqil va donish bilan boshqaradilar, unga yo’l ko’rsatadilar. Shunga 
ko’ra shoir kishilarni podaga, olimlarni yo’l boshlovchiga o’xshatadi: