9-mavzu. Smart texnologiyalarining jamiyatdagi o’rni

9-mavzu. Smart texnologiyalarining jamiyatdagi o’rni.
Rejasi:

1. 
   Smart texnologiyalar(gadjetlar), buyumlar interneti (IoT-Internet of Things), simsiz internet, Wi-Fi 6 va 5G, 3D bosma texnologiyalar, robototexnika.
   
2. 
   Raqamli izlar va ularning turlari.
   

XX asrning 90-yillaridan boshlab axborotlashtirish sohasi keskin rivojlanib ketdi. XXI asr axborotlashtirish va kommunikatsiya asri, deyish anʼanaga aylandi. Аxborotlashtirish nima va uning vazifalariga nimalar kiradi, uning asosiy xususiyatlari qanday, degan savollar jamiyatdagi har bir fuqaroni qiziqtirishi tabiiy. Chunki inson faoliyatini axborotsiz tasavvur qilish qiyin. Kundalik turmushda turli koʼrinishdagi axborotlar masalan, matnli, grafikli, jadvalli, ovozli (audio), rasmli, video va boshqa axborotlar bilan ishlashga toʼgʼri keladi. Har bir turdagi axborot bilan ishlash (yigʼish, saqlash va h.k.) uchun turli texnik xarakteristikalarga ega boʼlgan axborot qurilmalari kerak boʼladi. Mikroelektronika ishlab chiqarish texnologiyasining rivojlanishi va zamonaviy protsessorli kompyuterlarning yaratilishi axborotlarni qayta ishlash imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Hozirgi kunda taʼlim sohasida oʼqitishni kompyuterlashtirishga katta eʼtibor berilmoqda, chunki zamonaviy oʼqitish texnologiyalaridan dars jarayonida foydalanish katta ijobiy natijalar beradi. Oʼqitishni kompyuterlashtirish (axborotlashtirish) yoki axborot texnologiyalaridan foydalanish dasturiga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  taʼlim tizimining barcha pogʼonalarida axborotlashtirishni yetakchi boʼgʼinligini taʼminlash;
  
• 
  barcha sohalar boʼyicha bilim berishda axborotlashtirishni rivojlantirishni loyihalash va yaratish (monitoring);
  
• 
  axborotlashtirish sohalarida meʼyoriy bazalarni yaratish (ilmiymetodik birlashmalar va h.k.);
  
• 
  texnik taʼminot – kompyuterlar, axborot texnologiyasining boshqa qurilmalari, ularga xizmat koʼrsatish uchun kerakli materiallarni yaratish;
  
• 
  telekommunikatsiya tarmoqlari;
  
• 
  taʼminot resurslari (dasturiy taʼminot, internetdagi axborotlar majmui, maʼlumotnomalar va h. k.).
  

Аxborot texnologiyasidan foydalanish va uni biror-bir sohaga tatbiq etish oʼz ichiga qator vazifalarni oladi. Quyida axborotlashgan faoliyat obʼektlari haqida soʼz yuritamiz. Bunday obʼektlarga sonlar (oʼlchash va modellashtirish natijalari), matnlar, tasviriy axborotning statistik va dinamik ifodalari, rasmlar, chizmalar va animatsiyalar, ovozli obrazlar (yozilgan ovoz, musiqa) va boshqalar kiradi. Foydalanuvchining mustaqil va ongli ravishda olib boradigan faoliyatiga axborot obʼektlarini yaratish, zarur axborot obʼektlarini izlash, axborotlarni yigʼish, tahlil qilish va ajratib olish, tashkillashtirish, kerakli koʼrinishda tasvirlash, axborot obʼektlarini (matn, suhbat, rasm, oʼyin va boshqa koʼrinishda) uzatish, modellashtirish, loyihalash, obʼektlarni rejalashtirish va boshqalar kiradi.
SMART - (aqlli, aql-idrokli, texnologik) qisqartma so‘zini dastlab1954-yili Avstriyadan chiqqan amerikalik olim, iqtisodchi, publitsist, pedagog, XX asr menejment nazariyachilaridan biri Piter Ferdinand Druker (19.11.1909- 11.112005 y.y.) kiritgan. So‘ngra 1965-yili Paul J Meyer, 1981-yilda esa George T. Doran o‘z ilmiy ishlarida qo‘llaganlar. SMART - menejment va loyihaviy boshqaruvda maqsadni aniqlash va masalalarni qo‘yish uchun foydalaniladigan mnemonik abbreviaturadir.
SMART - menejment va loyihaviy boshqaruvda maqsadni aniqlash va masalalarni qo‘yish uchun foydalaniladigan mnemonik abbreviaturadir.

SMART quyidagi so‘zlarning bosh harflaridan tashkil topgan:
SMART so‘zini tashkil etuvchi harflar va ularning ma’nolarini ko‘rib chiqaylik.
S - specific - aniq. Maqsad maksimal darajada aniq bo‘lishi va siz hamda atrofdagilar tomonidan bir xil tushunilishi lozim. SMART texnologiyasi bo‘yicha u: Bevosita nima qilinishi kerak? Qachon? Qanday miqdoriy ko‘rsatgichlarda? kabi savollarga javob berishni ko‘zda tutadi.
M - measurable - o‘lchovli. Siz va maqsadga erishishni topshirgan kishilar, maqsad erishilganligi aniq bo‘ladigan mezonlarni tushunishlari kerak. SMART texnologiyasi shaxsni, u erishiladigan natijalarda o‘zining foydasini ko‘radigan darajada motivatsiya qiladi.
A - achievable, ambitious, agresive, attractive - erishiladigan, ehtirosli, tajovuzkor, jozibador.
Achievable - erishiladigan. Texnologiyaning bunday mezoni ko‘proq yollangan (taklif etilgan, jalb etilgan mutaxassis) xodimlarga to‘g‘ri keladi. Mutaxassislarga maqsadni uzatadi, lekin ularning harakatlari egallagan lavozimlari doirasida chegaralangan.
Ambitious - ehtirosli. SMART texnologiyaning ushbu talqin qilinishi tashkilotning TOPmenejer (ish egasi, yaratuvchisi va mafkuraviy rahbar yoki yollangan menejeri - yollangan malakali boshqaruvchi)lari uchundir. Ular avvalgidek egasining ixtiyori bilan chegaralangan bo‘lsalar-da, lekin endi loyiha doirasida fikrlaydilar. Shuning uchun, ularning maqsadlari katta murakablikka egadir, lekin har qalay bu maqsad texnologiya doirasida erishiladigandir.
Aggressive - tajovuzkor. SMART texnologiyasi bo‘yicha maqsadga erishilganlikni baholash mezoni tadbirkorlar uchundir. Maqsad, atrofdigilarning fikri bo‘yicha sog‘lom ma’no doirasidan chiqib ketganda, egasi natijaga erishish uchun barcha harakatlarni amalga oshiradi.
Attractive - jozibador. Yakuniy natija nafaqat egasiga, balki maqsadlarga erishish uchun topshirilgan barcha shaxs(mutaxassis va xodim)larga ham erishish istiqbollarini qamrab olishi kerak. SMART texnologiyasi rahbar yordamchilari tomonidan ham xodimlarni boshqarish va ularga vazifalar qo‘yilishida ham ishlatiladi. Shu sababali ular maqsadga erishishga shaxsan qiziqishlari uchun yakuniy natijani xodimlarning motivatsiyasiga bog‘lash kerak .
R - relevant, resours - muvofiq, resurs. Relevant - muvofiq, ushbu vaziyatga mos. Demak tanlagan maqsad, ushbu vaziyatga mos bo‘lishi lozim. U Sizning vazifangiz qo‘shilib ketmasligi va boshqa maqsadlar hamda ustivorliklarning muvozanatiga xalaqit qilmasligi lozim.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, SMART texnologiyasining ushbu toifasi (mezoni) ham shaxsni boshqarish bilan aloqador.

Resource - resurs. SMART texnologiyasi hozirda Sizda mavjud bo’lgan resurslar (shaxs, mablag’, vaqt)ni haqqoniy baholashga imkoniyat beradi. Ta’limdagi xususiy xatolardan biri - bir kishiga turli yo‘nalishdagi masalalarni topshirish, ya’ni turli mutaxassislar jamoasi o‘rniga barcha yo‘nalishlardagi ishlarni bir kishi olib borishidir.

T - time bound - vaqt bo‘yicha chegaralar. SMART texnologiya ixtiyoriy vaqt bo‘yicha maqsadni chegaralash sharti bilan qo‘yiladi. Siz maqsadni bajarilish vaqtini aniq qo‘yishingiz yoki aniq bir davrga bog‘lashingiz mumkin. Shuni yodda tutish lozimki: Muddatsiz maqsad bajarilmaydi! Smart maqsadlarni qo‘yishda inson ularni qimmatliligini, ahamiyatliligini va zarurligini sezishi lozim. Smart maqsadlarni to‘g‘ri qo‘yish texnologiyasi qo‘yilgan maqsadlarni dolzarbligini, unga erishish usullarini, erishilgan natijalarni o‘lchash mumkinligini va aniqlilikni hisobga olishni talab etadi. Ahamiyatli maqsadni qo‘yishda Qo‘yilgan maqsadni yechish maqsadga erishishda qanday foyda keltiradi degan savol yordam beradi. Smart - texnologiyada maqsad mezonlariga qo‘yiladigan savollar quyidagi jadvalda keltirilgan.
Maqsadalarni qo‘yishning smart - texnologiyasini quyidagicha ifodalash mumkin:
S - specific — aniq: har bir maqsad uchun, uning aniq ifodasi shunday tavsiflanishi kerakki, u hammaga aniq va tushunarli tarqalsin, ya’ni ovoza bo‘lsin, aks holda qo‘yilgan maqsad yetarlicha xohish darajasiga chiqmaydi.
M - measurable — o‘lchovli: Maqsad shunday ifodalanishi lozimki, unga erishish darajasini o‘lchash mumkin bo‘lsin. Aks holda maqsadni nazardan chiqarishimiz mumkin.
A - Achievable - erishiladigan: doim belgilangan maqsadga erishish imkoniyati bo‘lishi lozim. Asosiy tamoyil: -e’tiroz bilan, lekin erishiluvchan kabi bo‘lsin.
R - relevant, resours - muvofiq, resurs (natijaga yo‘naltirilgan): maqsad ifodasi ijobiy o‘zgarishlarga erishish uchun boshlang‘ich nuqtaga ega bo‘lishi lozim. Maqsad ifodasiga, uni bajarishga yetarlicha xohish (istak) bo‘lmagan xodimlarni kiritish maqsadga muvofiq emas.
T - time bound - vaqt bo‘yicha chegaralar: har bir maqsad shunday aniq vaqtinchalik chegaralarga ega bo‘lishi kerakki, belgilangan muddatlarni o‘lchash mumkin bo‘lsin.
SMART- qurilmalar aloqasini ta’minlovchi vositalar: WiFi texnologiyasi - Oddiy tarmoqqa kirish WAP2-Enterprise shaklida EAPTLS sertifikatga asoslangan Wi-Fi dan boshlanadi. Bu simsiz aloqa o‘rnatish texnologiyasi bo‘lib, IEE802.11 standarti asosida ishlaydi. SHu standartga to‘g‘ri keluvchi qurilamalar Wi-Fi texnologiyasi bilan ishlay oladi. Wi-Fi texnologiyasi orqali uzatiladigan signallar, o‘rtacha 2.4 GGs chastotada uzatiladi. Wi-Fi uzatuvchi sifatida Wi-Fi routerdan foydalaniladi. Uzatuvchi va qabul qiluvchi bo‘lgandan so‘ng, bu texnologiyani internetga chiqish yoki lokal tarmoq qurish maqsadlarida ishlatish mumkin. Wi-fi da IEEE 802.11 IEE802.11a, IEE802.11b, IEE802.11g, IEE802.11n standartlari qo‘llaniladi. Ular signal uzatish tezligi va masofa ko‘rsatkichlari parametrlari bilan bir-biridan farqlanadi.
Simsiz LAN (Wireless personal area network- simsiz lokal tarmoq) – simsiz texnologiyalar asosida qurilgan likal tarmoq. Simsiz lokal tarmoqlar yuqori darajadagi dasturlar uzluksiz bajarish uchun zarur bo'lgan xususiyatlarni osongina ta'minlaydi. Shunday qilib, ushbu tarmoqlarning foydalanuvchilari elektron pochta xabarlariga yoki serverdan video oqimlariga katta hajmdagi qo'shimchalarni olishlari mumkin. Ushbu texnologiyalarning diapazoni bir necha yuz metrga yetadi. Bularga quyidagi protokollar kiradi: UWB, ZigBee, Wi-Fi. bunday texnologiyalar bir necha kilometrga yetadi. Ushbu protokolga misol WiMAX. WWAN (Wireless Wide Area Network -simsiz keng tarmoq) – simsiz kompyuter tarmoqlarining turli xil turlari, ularning asosiy xususiyati keng qamrov zonasidir. Masofa bir necha o'nlab kilometrni tashkil qiladi.
Bularga quyidagi protokollar kiradi: GSM, CDMAone, iDEN, PDC, GPRS va UMTS.
1. Wi – Fi Ushbu turdagi tarmoqlar transmitter va qabul qilgich o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqa mavjud bo'lganda radioliniyalarda nisbatan qisqa masofalarda (qoida tariqasida, metrlar) aloqani ta'minlaydi. Texnologiya lokal tarmoqni yaratadi, unda turli xil qurilmalar butun dunyo bo'ylab tarmoqqa ulanmasdan aloqa qilishlari mumkin.
2. WIMAX WiMAX texnologiyasi-yuqori sifatli xizmat ko'rsatish bilan uzoq masofali simsiz aloqani ta'minlash maqsadida ishlab chiqilgan operator sinfidagi telekommunikatsiya texnologiyasi 802.16 standartiga asoslangan. Ushbu texnologiyaning asosiy afzalligi uning imkoniyatlarini tezda oshirish va aloqa hududini kengaytirish qobiliyatidir.
3. LTE LTE standarti mobil telefonlar va dan bilan ishlaydigan boshqa terminallar uchun simsiz yuqori tezlikda ma'lumotlarni uzatishni ta'minlaydi. U GSM/EDGE va UMTS/HSPA tarmoq texnologiyalariga asoslangan. Tarmoqlarning diapazoni tayanch stantsiya antennasining balandligiga bog'liq.
LTE tarmoqlariga ulanish imkoniyati ko'plab gadjetlar tomonidan ta'minlanadi: smartfonlar, rejalar, noutbuklar, o'yin pristavkalari va boshqa qurilmalar. Qurilmalarda mavjud GSM va 3G qurilmalari bilan birgalikda ishlaydigan LTE moduli o'rnatilgan bo'lishi kerak. Agar aloqa uzilib qolsa, LTE de-Vayss ulanishni to'xtatmasdan mavjud 3G yoki GSM tarmoqlariga kirishga o'tadi. 4. 5G Yangi avlod telekommunikatsiya standarti. Ushbu texnologiya 4G bilan taqqoslaganda yuqori o'tkazuvchanlikni ta'minlaydi, bu keng tarmoqli mobil aloqaning ko'proq mavjudligini ta'minlaydi. Chastota diapazoni ikkita chastota diapazoniga bo'linadi: FR1 (600-6000 MGts) va FR2 (24-100 GHz). Tanlangan texnologiyalarning ba'zi xususiyatlarini ko'rib chiqish mumkin, Wi-Fi so'nggi avlodni (Wi – Fi 6) ni oling, biz WiMAX-ni tayanch stantsiyalar va mobil telefonlar uchun ko'rib chiqamiz.
Ushbu texnologiyalarni dashtda, ulkan o'rmonlarda va shahar rivojlanishi sharoitida qo'llash maqsadga muvofiqligini ko'rib chiqamiz. Dashtlar (ochiq er) dashtlarning o'ziga xos xususiyati mos ravishda daraxtlarning yetishmasligi yoki juda oz sonidir WiMAX va Wi-Fi uchun signalning zaiflashishi bo'sh joyning zaiflashishiga bog'liq bo'ladi va WiMAX yog'ingarchilik paytida susayishi bilan ajralib turadi.