9-mavzu. Tanlama kuzatish

9-MAVZU. TANLAMA KUZATISH

Amaliy mashg’ulot savollari

1. 
   Tanlanma tekshirishlar qanday maqsad va vazifalarni ko‘zlaydi?
   

Танланма - бу тўпламдан сайлаб олинган маълум бирликлар сони бўлиб, унинг ҳар бири мазкур тўпламнинг унсуридир. Мустасно ҳол сифатида танланма бутун тўпламни ўз ичига олиши мумкин. Тажриба ва ҳис-туйғуларга асосланган умумий имон комилигига биноан, танланма доимо бошланғич тўплам ҳақида бирор нарса англатади.

Ўрганиладиган тўпламдан етарли миқдорда бирликлар махсус йўллар билан танланиб, улар устида ўтказилган кузатиш маълумотлари асосида бошланғич тўплам ҳақида қониқарли ахборот олиш имконини берадиган усул танланма текшириш деб аталади. Танланма текшириш умуман қуйидаги мақсадларни кўзлайди:

Танланма кузатиш - бу ўрганиладиган тўпламдан етарли миқдорда бирликлар махсус йўллар билан танланиб, уларни кузатиш маълумотлари асосида бошланғич тўплам ҳақида қониқарли ахборот олиш имконини берувчи статистик текшириш усулидир.

вақт ва маблағни тежаш. Агар танланма кузатишда бош тўпламнинг, масалан, фақат 2 фоиз бирликлари қатнашса, у ҳолда кузатиш ишларининг ҳажми 50 марта (100:2) камаяди, сарфланадиган вақт ва маблағ ҳам деярли шунча марта тежалади;

текшириш жараёнида сифати бузиладиган ёки фойдаланиш учун бутунлай яроқсиз шаклга келадиган предметлар (тўплам бирликлари) сонини қисқартириш.

кузатиш объектини кенгроқ ва тўлароқ ўрганиш.

Бу ҳолда бевосита текшириладиган тўплам ҳажми қисқариши ҳисобига кузатиш дастурини объектларнинг янги муҳим белгилари билан бойитиш ва ҳар бир бирлик ҳақида тўла ва батафсилроқ маълумотлар тўплаш имконияти туғилади.

Ёппасига кузатиш натижаларини назорат қилиш.

Танлама текшириш одатда сифатли ахборотлар билан таъминлайди. Чунки бу ҳолда малакали мутахассисларни жалб қилиш, уларни кузатиш ижрочиси сифатида пухта тайёрлаш ва синаш учун имконият ошади. Хўш, танланма кузатиш олдида қандай вазифалар туради

Асосий вазифа шундан иборатки, кам куч ва маблағ сарфлаб, бош тўплам ҳақида иложи борича кўп ва сифатли ахборот олишдир. Бу, ўз навбатида, маълумотлар характери ва уларни олиш усулларига боғлиқ.

Танланма кузатишда бизни кўпинча битта ёки бир нечта тўплам белгилари қизиқтиради.

Бундай ҳолларда бошланғич тўпламни таърифловчи барқарор кўрсаткичларни миқдорий баҳолаш билан чегараланамиз. Кўпинча танланма текшириш мана шундай ечимларни олиш билан якунланади.

Шу муносабат билан танланма текшириш назариясининг катта бўлими танланма асосида бош тўпламни таърифловчи барқарор кўрсаткичларни баҳолашга бағишланади. Танланма бўйича бош тўплам кўрсаткичларини баҳолаш усуллари кўп, улар бир-биридан яхши жиҳатларга эга. Бундай масалаларни тадқиқ қилиш билан баҳолаш назарияси шуғулланади. У баҳолашлар олдига қўйиладиган талаб ва шартларни белгилайди, қандай шароитларда у ёки бу усулга устуворлик бериш масалаларини ечади, баҳолаш натижаларини қиёсий таҳлил қилади.

Шу муносабат билан танланма текшириш назариясининг катта бўлими танланма асосида бош тўпламни таърифловчи барқарор кўрсаткичларни баҳолашга бағишланади. Танланма бўйича бош тўплам кўрсаткичларини баҳолаш усуллари кўп, улар бир-биридан яхши жиҳатларга эга. Бундай масалаларни тадқиқ қилиш билан баҳолаш назарияси шуғулланади. У баҳолашлар олдига қўйиладиган талаб ва шартларни белгилайди, қандай шароитларда у ёки бу усулга устуворлик бериш масалаларини ечади, баҳолаш натижаларини қиёсий таҳлил қилади.

Демак, танланма текшириш маълумотлари асосида бошланғич тўплам хақидаги фикр юритиш қатъий аниқликка эга эмас, балки эҳтимолларга таянади.

2.Qanday hollarda mexanik tanlash natijalari tasodifiy tanlanmaga mos keladi va qanday hollarda farq qiladi?

Механик танлаш деб бош тўплам бир-ликларини маълум тартибда ёзиб чиқиб, сўнгра белгиланган оралиқларда битта-дан бирликларни танлаб олишга айти-лади.

Бош тўпламдан бирликлар (ёки сериялар) маълум оралиқларда танлаб олинса ва танланмага киритилса бундай усул механик танлаш деб аталади.

Оралиқ кенглиги (i) бош тўплам ҳажмини (N) танланма ҳажмига (n) бўлиш йўли билан аниқланади, яъни

iқN:n

Типалогик танлашда:

бош тўплам бир жинсли гуруҳларга ажратилади;

ҳар бир гуруҳнинг тўпламдаги салмоғи аниқланади;

ҳар бир гуруҳдан бирликлар уларнинг салмоғига пропорционал равишда тасодифий ёки механик усулда танланади.

Шундай қилиб, танлаш усуллари ўрганилаётган тўпламнинг тузилишига ва бирликлар сонига, танлаш тартиби ва шаклларига қараб турли кўринишларда қўлланилиши мумкин

3.5000 ta detal ishlab chiqarilgan. Bu partiyada nosoz mahsulotlarning miqdori 8%ga teng. Nosoz mahsulotlar miqdorini aniqlashda 0,954 etimollikda xatoligi 2%dan oshmasligi uchun tanlamaning zaruriy miqdorini aniqlang.

N=5000

r(t)=0,954 t=2

∆w=2%

W=8%

n=?
n=(4×0,08×(1-0,08)×5000)/(0,0004×5000+4×0,08(1-0,08))=1472/2,3=640

3.10 mingta oila yashaydigan A shaharda tasodifiy takrorlanmaydigan tanlash usulida maktab yoshidagi bolalari bor oilalar ulushini aniqlash ko‘zda tutilgan. Agar oldingi tadqiqotlar orqali dispersiyaning 0,24 ga teng bo‘lganligi ma’lum bo‘lsa, tanlama kuzatish xatosi 0,03 ga teng bo‘lgan holda 0,954 ehtimollikda tanlamaning zaruriy miqdorini aniqlang.

N=10000

б=0,24

∆x=0,03

r(t)=0,954 t=2
n=4×0,24×10000/0,0009×10000+4×0,24=9600/9,96=964
5.Tanlama kuzatish natijasida rejani 110 va undan yuqori foizga bajargan ishchilar ulushi 40%ni tashkil qildi, yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolik 0,15. 0,683 ehtimollik bilan rejani 110 va undan yuqori foizga bajarganlar ulushi chegaralarini aniqlang.

6. 10 %li takrorlanmaydigan usulda sexlar hajmiga proporsional ravishda vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotishi tufayli etkazilgan zararni aniqlash maqsadida tanlama kuzatish o‘tkazilgan. 0,954 ehtimollik bilan korxona bo‘yicha bir ishchining vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotishi tufayli o‘rtacha ishlanmagan kunlar oralig‘ini aniqlang.

1-jadval

Sexlar	Jami ishchilar soni, kishi	Kuzatishda qatnashganlar, kishi	Vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotish tufayli ishlanmagan kunlar
			O‘rtacha miqdor	Dispersiya
1	1000	100	17	36
2	1500	150	12	25
3	800	80	15	16

Testlar

1. 
   Tanlama bosh to‘plamga mos ravishda farqlanadi, tasodifiy kuzatish natijasida vujudga keluvchi xatoliklar qanday nomlanadi:
   

1. 
   muntazam xatolar
   
2. 
   o‘rtacha xatolar
   
3. 
   reprezentativ xatolar +
   
4. 
   tasodifiy xatolar
   

2. 
   Tanlama bosh to‘plamga mos ravishda farqlanadi, qisman kuzatish natijasida vujudga keluvchi xatoliklar qanday nomlanadi:
   

1. 
   yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolar
   
2. 
   muntazam xatolar
   
3. 
   reprezentativ xatolar +
   
4. 
   tasodifiy xatolar
   

3. 
   Tanlama kuzatish xatolarini kamaytirish mexanik tanlash shartlari asosida hisoblangan bunda:
   

1. 
   tanlamalar soni kamayadi
   
2. 
   tanlamalar sonini oshirish +
   
3. 
   o‘rtacha tanlamani tadbiq qilish
   
4. 
   tipik tanlamani tadbiq qilish
   

4. 
   Bosh to‘plamdagi umumiy dispersiyada o‘rtacha guruh ichidagi dispersiya 64%ni tashkil qiladi. Bu to‘plam bo‘yicha mexanik tanlash asosida tanlamaning o‘rtacha xatoligi tipik tanlashda tanlama hajmi qanchaga katta:
   

1. 
   36 %
   
2. 
   64 %
   
3. 
   25 % +
   
4. 
   54 %
   

5. 
   Ikkita moliviy korporatsiyaning boshqarma boshliqlari maoshini aniqlash maqsadida tasodifiy takrorlanmas usulda kuzatish o‘tkazildi. Tadqiqotdagi xodimlar soni bir xil. Ikkala moliyaviy korporatsiya uchun ish haqi dispersiya ham bir xil, boshqarma boshliqlari soni esa birinchi korporatsiyada ko‘proq. O‘rtacha xatolik:
   

1. 
   birinchi korporatsiyada ko‘proq
   
2. 
   ikkinchi korporatsiyada ko‘proq
   
3. 
   ikkala korporatsiyada ham bir xil +
   
4. 
   ma’lumotlar xulosa chiqarish imkonini bermaydi
   

6. 
   Tekshirish o‘tkazing: 1) sanitar holatini aniqlash maqsadida sakkizta kafe o‘rganildi 2) shahardagi magazinlarda yangi grafikning samaradorligini aniqlash maqsadida 40 ta magazindan oltitasiga yangi ish grafigi joriy qilindi. Tanlama kuzatish natijasi:
   

1. 
   -1 +
   
2. 
   1 2
   
3. 
   1
   
4. 
   2
   

7. 
   10 %li tanlama kuzatish natijalari bo‘yicha birinchi turistik agentlik xodimlari o‘rtacha ish haqi dispersiyasi 225ga, ikkinchisida 100 ga teng. Birinchi turistik agentlik xodimlari soni ikkinchisiga nisbatan to‘rt marta ko‘p. Tanlama xatoligi qay birida katta:
   

1. 
   birinchi turistik agentlikda
   
2. 
   ikkinchi turistik agentlikda +
   
3. 
   xatolik bir xil
   
4. 
   natijani aniqlash mumkin emas
   

8. 
   Fermer xo‘jaligi ishlab chiqarish yo‘nalishini aniqlash maqsadida, fermer xo‘jaligidagi mollarni mahsuldorligi bo‘yicha tanlama kuzatish o‘tkazildi, tanlangan guruh – alohida xo‘jalik bo‘ldi. Bu kuzatish:
   

1. 
   seriyali
   
2. 
   tipik +
   
3. 
   ikki pog‘onali
   
4. 
   ikki fazali
   

9. 
   Ekspeditorlik firmasida yo‘qotilgan ish vaqtini sababini aniqlash bo‘yicha tadqiqot uchun kuzatish o‘tkazilib oldindan ma’lum bo‘lgan ishchilar ro‘yxatdan o‘chirildi, ish kuni esa qisqartildi. Kuzatish natijalarini to‘plashda:
   

1. 
   o‘rtacha xatolik
   
2. 
   ro‘yxatga olishdagi muntazam xatolik
   
3. 
   yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolik+
   
4. 
   muntazam reprezentativ xatolik
   

10. 
    Bojxona postida yo‘lovchilarning 36% yuklari tekshirildi. Takrorlanuvchi kuzatish xatoligi takrorlanmas kuzatishdan qanchaga kichik:
    

1. 
   10 %
   
2. 
   19 %
   
3. 
   20 %
   
4. 
   natijani aniqlash mumkin emas.+
   

11. 
    Tanlama kuzatish deyilganda:
    
    1. 
       o‘rganilayotgan belgining umumiy hajmida eng salmoqli o‘rin tutgan to‘plamning asosiy qismini ajratib olib kuzatish tushuniladi
       
    2. 
       tipik hodisalarni har taraflama chuqur va sinchiklab o‘rganish tushuniladi
       
    3. 
       bosh to‘plamdan bir qismini ilmiy asoslangan, vakolatni to‘la ta’minlab beradigan usullar yordamida tanlab olib tekshirish tushuniladi +
       
    4. 
       barcha birliklarni kuzatish tushuniladi
       
12. 
    Ehtimollik darajasi bo‘lganda:
    

a) bo‘ladi +

b) bo‘ladi

c) bo‘ladi

d) bo‘ladi

13. 
    Bosh to‘plamda birliklar soni:
    

1. 
   «» bilan belgilanadi
   
2. 
   «» bilan belgilanadi
   
3. 
   «» bilan belgilanadi
   
4. 
   «» bilan belgilanadi+
   

14. 
    Tanlama to‘plamda o‘rtacha xato ni takrorlanadigan usulda o‘rtacha uchun hisoblash qaysi formula yordamida amalga oshiriladi:
    

a) +

b)

c)

d)

15. 
    Bosh to‘plamdan birliklar ma’lum oraliq bo‘yicha tanlab olinsa, bunday tanlash:
    

a) mexanik tanlash +

b) tasodifiy tanlash

c) tipik tanlash

d) rayonlashtirib tanlash

16. 
    Takrorlanmaydigan tanlash.
    

a) har bir tanlab olingan birlik yoki seriya bosh to‘plamga qaytariladi va yana tanlovga tushishi mumkin

b) har bir tekshirilgan birlik ajratib olinadi va to‘plamga qaytarilmaydi +

c) har bir guruhdan birliklar ularning salmog‘iga qarab mutanosib ravishda tasodifiy yoki mexanik usulda tanlanadi

d) tanlash turlari birgaliqda, ya’ni kombinatsiyalashgan holda qo‘llanilishi.

17. 
    Tasodifiy tanlamaning zaruriy miqdorini aniqlash takrorlanadigan tanlashda o‘rtacha uchun quyidagi formula yordamida hisoblanadi.
    

a) +

b)

c)

d)