9-mavzu. Xo‘jalik yurituvchi subyektning ishl

9.3. Rentabellik va uni oshirish yo‘llari
XYuSning foydalilik darajasini aniqlash uchun rentabellik ko‘rsat-kichlaridan foydalaniladi. Ular olingan foyda summasining sarf qilingan mablag‘larga yoki realizatsiya qilingan mahsulotning hajmiga nisbati bi-lan aniqlanadi.
Moliyaviy tahlil jarayonida rentabellikning quyidagi ko‘rsatkichla-ridan tez-tez foydalaniladi:
· sotuv (sotish) rentabelligi;
· o‘zlik kapitalning rentabelligi;
· aylanma aktivlarning rentabelligi;
· aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi; · investitsiyalarning rentabelligi.
Sotuv (sotish) rentabelligi XYuS sotuvi (sotishi)ning hajmida sof foydaning salmog‘ini ko‘rsatadi va uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

K_рс = (SF_к : SH) x 100%

Bu yerda: K_рс SF_к SH
– sotuv (sotish) rentabelligi; – XYuSning sof foydasi;
– XYuSning sotuv (sotish) hajmi.

O‘z kapitalining rentabelligi XYuSning egalari tomonidan investi-tsiya qilingan kapitaldan foydalanish samaradorligini aniqlashga imkon beradi. Odatda bu ko‘rsatkich mablag‘larning boshqa XYuSlarga, qim-matli qog‘ozlarga va depozitlarga qo‘yilishi imkoniyati bilan taqqosla-nadi. Bu ko‘rsatkich kompaniyaning egalari tomonidan XYuSga joy-lashtirilgan har bir birlik sof foydaning qancha pul birligi “ishlaganli-gini” ko‘rsatadi va formula yordamida quyidagicha hisoblanadi:

K_рук = (SF_к : O‘K_к ) x 100%

Bu yerda: K_рук – XYuS o‘z kapitalining rentabelligi; SF_к – XYuSning sof foydasi;

O‘K_к – XYuSning o‘zlik kapitali.

Aylanma aktivlarning rentabelligi aylanma mablag‘lardan foydala-nish samaradorligini ochib beradi va uni quyidagicha aniqlash mumkin:

_K рам = SF_к : JA_к
138

Bu yerda: K рам – XYuS aylanma aktivlarining rentabelligi; SF_к – XYuSning sof foydasi;

JA_к – XYuSning joriy (yillik o‘rtacha) aktivlari.

Aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi ko‘rsatkichi kompaniyaning asosiy kapitaliga nisbatan XYuSning yetarli foyda hajmini ta’minlash qobiliyatini aks ettiradi. Uni formula yordamida qu-yidagicha ifodalasa bo‘ladi:

K_рата = (SF_к : UMA_к ) x 100%

Bu yerda: K_рата – XYuS aylanmadan tashqari aktivlarining rentabelligi;

SF_к – XYuS ning sof foydasi;
UMA_к – XYuS ning uzoq muddatli (yillik o‘rtacha) aktivlari.

Investitsiyalarning rentabelligi koeffitsiyenti XYuS raqobatbar-doshligi va innovatsionligining eng muhim indikatorlaridan biri hisob-lanadi. Uni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:

K_pu = SF _к : (O‘K + UMM) x 100%

Bu yerda: K_pu – XYuS investitsiyalarining rentabelligi; SF_k – XYuSning sof foydasi;

O‘K – XYuSning o‘z kapitali; UMM – XYuSning uzoq muddatli
majburiyatlari.

Rentabellikni oshirish yo‘nalishlari omillarning quyidagi guruhlari bilan bog‘liq:

· foyda summasini ko‘paytirish;
· xarajatlarning darajasini va foydani olish uchun resurslarni kamaytirish.
Bu yo‘nalishlar har bir XYuSda konkretlashtirilishi va rentable-likni oshirishning rezervlarini qidirib topish va ulardan foydalanish asosida amalga oshirilishi mumkin.