A. A. Ganiyev

Shifrning kriptomustahkamligi – samaradorlikning asosiy ko‘rsat- kichi bo‘lib, u vaqt bilan yoki kriptotahlilchining kalit ma’lum bo‘lmagan holda shifrmatndan dastlabki ma’lumotni chiqarib olishi uchun kerak bo‘ladigan vositalar narxi bilan o‘lchanadi.
Keng qo‘llaniluvchi shifrlash algoritmlarini maxfiy saqlash mumkin emas. Shuning uchun shifrlash algoritmini yashirish zarurati yo‘q. U holda shifrlashning kriptomustahkamligi kalit uzunligi bilan belgilanadi. Chunki, yopiq axborotni shifrdan ochish uchun yo‘l faqatgina kalitni to‘g‘ri tanlashdir. Demak, kriptotahlilga ketadigan xarajat, ya’ni vaqt va mablag‘ kalitning uzunligi va shifrlash algoritmi murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi.

2. Axborotlarni kriptografik himoyalash usullari

Axborotlarni kriptografik himoyalash usullari axborot xavfsizligi uchun kurashda samarali vosita bo‘lib, bugungi kunda ular axborot tizim- larida keng qo‘llanilmoqda.

Kriptografiya usullari – axborotning konfidensialligi va butunligini ta’minlashning kuchli qurollaridan biri hisoblanadi. Kriptografiyaning asosiy elementi – bu shifrlashdir. Ta’kidlash joizki, shifrlash usulining vujudga kelishi juda ham qadimiy tarixga ega.
Qadimiy yunon sarkardasi YU. Sezar gallar bilan urush vaqtida (eramizning 56-yili) shifrlash usullaridan biri bo‘lgan almashtirish shifrini qo‘llagan. Ochiq matn alifbosi ostiga ma’lum bir sikl bo‘yicha (Sezarda uchta tartibga) siljitish orqali yangi alifbo yozilgan. Shifrlashda ochiq matndagi alifbolar, ya’ni yuqori qismda joylashgan harflar quyi qismdagi mos harflar bilan almashtirilgan. Bu turdagi shifrlash YU.Sezargacha ma’lum bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin bunday shifrlash usuli uning nomi bilan yuritiladi.
Murakkab almashtirishlar shifri sifatida yunonlar shifri – “Polibiy kvadrati” sanaladi. Alifbo kvadrat jadval ko‘rinishida tasvirlanadi. Shifr- lashda ochiq matn harfi jadvaldagi ikkita songa almashtirilgan, ya’ni jad- val bo‘yicha kerakli harfning joylashgan ustun va qator raqamlariga. Alifboni jadvalda ixtiyoriy tarzda joylashtirish va u orqali qisqa xabarni shifrlash zamonaviy qarashlar nuqtai nazari bo‘yicha ham mustahkam shifrlash hisoblanadi. Bu g‘oya birinchi jahon urushida maxfiy ma’lu- motlarni shifrlashda amalda qo‘llanilgan.
Germaniyalik Iogann Tritemiy (1462–1516 yy) kriptografiya bo‘yicha birinchi darsliklardan birini yozgan. “Ave Maria” deb nomlangan ko‘p qiymatli almashtirishli original shifrlashni taklif etgan. Ochiq matnning har bir harfi shifrlovchining tanlovi bo‘yicha bir emas, balki bir nechta harflarga almashtirilishi mumkin bo‘lgan. Bunda harflar harf yoki so‘zlar bilan shunday almashtirilganki, natijada psevdomatn hosil bo‘lgan. Ko‘p qiymatli almashtirish usulidan hozirgi kunda ham foydalaniladi (masalan, ARJ arxivatorida).
XVI asrga kelib almashtirish shifrlari matematik Djovanni Batista Port va diplomat Bleza de Vijiner ishlarida o‘z rivojini topdi. Vijiner tizimi u yoki bu ko‘rinishda hozirgi paytda ham qo‘llanilmoqda.
Lord Frensis Bekon (1562-1626 y) birinchi bo‘lib harflarni 5 qiymatli ikkilik kod bilan belgilagan: A= 00001, V =00010,... va hokazo. Bekon bu kodlarga qayta ishlov bermagan, shuning uchun bunday yashirish usuli mustahkam bo‘lmagan. Uch asrdan so‘ng, bu kodlash tamoyili elektr va elektron aloqada asos qilib olindi. Bunda Morze va Bodo kodlarini, 2-sonli xalqaro telegraf kodini, ASCII kodini, eslash ham o‘rinli, chunki ular ham oddiy almashtirish asosida yaratilgan.
Bugungi kunda axborot tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash borasida yuqori kriptomustahkamlikka ega bo‘lgan kriptotizimlar qo‘llanilmoqda. Ma’lumotlarni kriptografik o‘zgartirishning yangi usullari intensiv
ravishda takomillashib bormoqda va ularning qo‘llanish doirasi tobora kengaymoqda.
Zamonaviy shifrlash usullari quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  shifrning mustahkamligi kriptotahlilga shunday qarshi tura olishi kerakki, bunda shifrdan ochish faqatgina kalitlarni to‘liq topish orqali amalga oshirilishi mumkin bo‘lsin;
  
• 
  kriptomustahkamlik shifrlash algoritmining maxfiyligi bilan emas, balki, kalitning maxfiyligi bilan ta’minlanishi lozim.
  
• 
  shifrmatn hajm jihatidan dastlabki axborotdan sezilarli darajada yuqori bo‘lib ketmasligi kerak;
  
• 
  shifrlash jarayonida yuzaga keladigan xatolar axborot buzilishi va yo‘qotilishiga olib kelmasligi kerak;
  
• 
  shifrlash vaqti katta bo‘lmasligi kerak;
  
• 
  shifrlash narxi shifrlanayotgan axborot qiymati bilan mos kelishi kerak.