А. А. Медатов, М. З. Носиров, М. К

1. Дастурнинг умумий кўриниши.
Турбо Паскаль стандартида ёзилган дастурнинг умумий схемаси қуйидагича бўлиши мумкин:
– program сўзидан кейин дастур номи ёзилади;
– дастурда белгилар бўлса улар label оператори ёрдамида эълон қилинади;
– дастурда ўзгармаслар бўлса уларни const оператори ёрдамида эълон қилинади;
– дастурда идентификаторлар бўлса уларни эълон қилинади;
– дастурда процедура ва функциялар бўлса, улар киритилади;
– асосий дастур танаси begin ва end операторлари орасида ёзилади.
Дастурнинг умумий кўринишини схематик тарзда қуйидагича изохлаш мумкин:


program дастур_номи;
белгилар рўйхати;
ўзгармаслар рўйхати;
ўзгарувчилар рўйхати;
процедуралар;
функцилар;
begin
<дастур танаси>;
end.

Дастур танасида ўзгарувчиларга қиймат бериш уларнинг турига қараб қийматлар киритиш, натижаларни олиш ва бошқа бир қатор фармоишлар ишлатилади.

2. Ўзлаштириш оператори
Юқорида айтиб ўтганимиздек ўзлаштириш (қиймат бериш) оператори “:=” белгиси ёрдамида ёзилади.
Бичими: x:=a; бунда x – ўзгарувчи номи (индентификатор), а – арифметик ифода, хусусий ҳолда сон.
Масалан, x:=4.52; y:=62; s:=x+y.


3. Ўқиш (киритиш) процедураси.
Бичими: read(x₁, x₂,…,x_k); бунда read (ўқиш) –процедура номи, x₁, x₂,…,x_k — ўзгарувчилар рўйхати, қавс ичидаги сонлар иҳтиёрий сонда бўлиб, улар бир–биридан вергул орқали ажратиб ёзилади.
Масалан, read(x); read(a,b,c).
Сатр типидаги ўзгарувчиларга қийматни ўқиш учун readln процедурасидан фойдаланилади. Унинг бичими readln(x₁, x₂,…,x_k) кўринишда бўлади.


4. Чиқариш процедураси.
Бичими: write(s₁, s₂, …, s_n); бунда writeln процедура номи, s₁, s₂, …, s_n лар экранга чиқарилиши керак бўлган ўзгарувчилар ёки арифметик ифодалар рўйхати. Ўзгарувчилар бир–бирдан вергул ёрдамида ажратилади.
Бу процедура ёрдамида бирор қўшимча матн чиқарилиши керак бўлса, у апостроф белгиси ичига ёзилиши талаб қилинади. Натижалар чиқарилгандан сўнг курсор кейинги сатрга ўтиши талаб қилинса, у ҳолда write процедурасига ln қўшимчасини қўшиш керак бўлади, яъни чиқариш процедурасини writeln кўринишида ёзиш лозим.
Масалан, writeln('Юза S=', S);