А. Э. Тангиров бизнес ижроси ва

 
Назорат саволлари? 
1. Бизнес-жараёнларни моделлаштириш нимани аниқлаш 
имконини беради? 
2. Бизнес-жараёнларни моделлаштириш ғояси деганда нима 
тушинилади? 
3.Бизнес-жараёнларини моделлаштириш тўғрисида қарор қабул 
қилиш нима учун зарур? 
4. Бизнес-жараёнининг модели ниманинг ифодаси? 
5. Бизнес-жараёнини яратиш қандай амалга оширилади? 
6. Бизнес-жараёнларини тавсифловчи пирамида деганда нима 
тушинилади? 

---

26 
III БОБ. БИЗНЕС-МОДЕЛ ВА УНИНГ АСОСИЙ ТАРКИБИЙ 
ҚИСМЛАРИ 
 
3.1. Асосий бизнес моделлари 
Бизнес-моделининг асосий таркибий қисмлари компаниянинг 
даромадлари ва харажатлар таркиби ҳисобланади. Бу тузилмалар 
корхона даромадлари ва харажатларини ҳар томонлама таҳлил 
қилиш натижасида аниқланади. Даромад томонини таҳлил қилиб, 
тадбиркор қуйидаги саволларни беради: 
• Маҳсулот ёки хизмат даромад манбаими, бу маҳсулот ёки 
хизматлар қанча?
• Қайси манбалар энг муҳим ва қайси манбалар бошқаларга 
қараганда тезроқ сотилади?
• Қайси бозор сегментлари ва қанчалик тез забт этилади? 
Корхона харажатлари таркибини аниқлаш учун тадбиркор қуйидаги 
жиҳатларга эътибор беради:
• Партия ҳажмининг ошиши билан таннарх қандай ўзгаради? 
• Битта мижозни жалб қилиш қанча туради?
• Савдо бўйича мутахассис кунига қанча мижозни таъминлай 
олади ва бу мутахассис қанча туради? 
• Қайси бири фойдалироқ: маҳсулотни ўз корхоналарида 
ишлаб чиқаришми ёки ишлаб чиқаришни ташқи манбалардан 
олишми?
• Керакли айланма маблағ нима? 
Ушбу 
таҳлил 
натижасида 
тадбиркор 
даромад 
ва 
харажатларнинг тузилиши ҳақида тасаввурга эга бўлади. Эътибор 
беринг, фаолият турига, бизнесни диверсификация қилиш 
даражасига, компаниянинг маркетинг сиёсатига ва ҳоказо. Даромад 
ва харажат тузилмалари тармоқлар ва компаниялар бўйича 
фарқланади. Компаниянинг даромадлари тузилишини кўриб 
чиқамиз. Даромад манбалари сонига ва уларнинг ўзаро боғлиқлик 
даражасига қараб, даромадлар таркибининг бир неча турларини 
ажратиш мумкин: 
• Компания битта асосий манбага эга. Мисол учун, Googleда 
асосий даромад манбаи реклама сўзлари тизими орқали реклама 
сотиш бўлиб, ушбу турдаги фаолият компания даромадининг 90% 
дан ортиғини ташкил қилади.
• Бир нечта муҳим ва этарлича мустақил манбалар. Масалан, 
Apple Mac компютерлари ва mp3-плееры iPodларини сотади.

---

27 
• Бир-бирига яқин бўлган бир нечта манбалар. Масалан, 
Hewlett-Packard 
ушбу 
компютерлар 
учун 
принтерлар 
ва 
картриджларни сотади.
• Даромад манбалари билан чамбарчас боғлиқ бўлган бир нечта 
даромад манбалари ва битта харажатлар манбаи. 
Ушбу турдаги даромад структураси йўқотишлар бўйича етакчи 
loss-leader деб аталадиган моделга мувофиқ ишлайдиган компанияда 
пайдо бўлади. Ушбу моделнинг ўзига хослиги шундаки, компанияда 
бир нечта савдо объектлари мавжуд, аммо улардан бири зарар 
кўрган ҳолда сотилади ёки текинга берилади, лекин айни пайтда у 
харидорларни қолган савдо объектларига жалб қилишга хизмат 
қилади. Шуни эсда тутиш керакки, манба тузилишининг универсал 
ёки оптимал тури йўқ - ҳар бир фаолият тури учун, компаниянинг 
ташқи ва ички муҳитининг ҳар бир ўзига хос ҳолати учун ўзига хос 
оптимал мавжуд. Бизнес моделини қуришда, бу ҳал қилувчи 
омиллардан келиб чиқиш керак, аксинча эмас. Амалиёт бизни бунга 
ишонтиради, яъни кўплаб Интернет-компанияларнинг тажрибаси 
бундай муваффақиятли, ғалаба қозониш ва йўқотиш-етакчи 
моделдан фойдаланишни энг муваффақиятли тарзда синаб кўрмаган. 
Нафақат даромад манбаларининг тузилиши, балки мижозлардан 
тўғридан-тўғри пул олиш усуллари ҳам бутунлай бошқача бўлиши 
мумкин: 
• Маҳсулот ёки хизматни бир марталик сотиш (дўконда шим 
ёки шампун сотиб олиш).
• Обуна ёки ташкилотга аъзолик (кредит картадан фойдаланиш 
ёки фитнес клубига аъзолик учун тўловлар).
• Лицензиялаш ёки рухсат олиш (бу қанча дастурий 
маҳсулотлар сотилади, шунингдек фармацевтика компаниялари учун 
биотехнологиялар).
• Комиссиялар (Интернет ва оддий аукционлар, молиявий 
бозорларда кўплаб хизматлар)