A. G. I brag I mov, Z. R. Madaminova

• : mm 
korxona investitsion resurslarini shakllantirish tavsifi Щ 
, -pa 
korxona uzoq muddatli investitsion maqsadlarini amalga - pi 
oshirish bosqichlarining ketma-ketligi 
investitsion. faoliyat yo'nalishlari ya shakllari bo'yicha korxonaning investitsion 
aktivligi imkoniyatlar ichegaralari 
tni mcdeliashtirish, amalga oshirish vsi baholasiining rasmiy
: 
ihezotilari tizimi 
10.1-rasm. Korxona investitsion faoliyati bosh rejasining belgilanishi 
- reinvestitsion, ya'ni bo'sh investitsion resurslardan yana 
yangi ishlab chiqarish jihozlarini sotib olish yoki o'rnatishda 
foydalaniladi. Bu turdagi investitsiyalar quyidagilarni o'z ichiga 
oladi: texnika-texnologiyalar, jihozlarni almashtirishga investit-
siyalar; modernizatsiyalash va konstruksiyalashga investitsiyalar 
(obyektlar, jihozlar, uskunalarni); ishlab chiqarishni diversifikat-
siyalashga investitsiyalar (faoliyat turlari, xizmatlar, tovarlar assor-
timentini kengaytirish); firmalar yashashini ta'minlashga va bozorda 
o'z mavqeiga ega bo'lishga investitsiyalar (ilmiy-tadqiqot jihozla-
riga va tajriba-konstruktorlik ishlari, mahsulotni yangilash, reklama, 
dizayn, xodimlarni qayta tayyorlash, sanoat josusligi, tijorat sirini 
saqlash). 
Investitsiyalar hajm o'lchovi nuqtai nazaridan yirik va kichik 
investitsiya turlariga bo'linadi. Kichik investitsiyalar, odatda 
korxonalar yillik tushum hajmiga jiddiy ravishda ta'sir ko'rsatmaydi 
hamda qo'shimcha samaralar olishda unchalik ahamiyatga ega 
152 

---

e m a s .
Yirik investitsiyalarda korxonalarda ishlab chiqarilgan 
m a h s u l o t
realizatsiyasi hajmi investitsiya miqdoriga (kiritilgan 
i n v e s t i t s i y a
hajmiga) bog'liq bo'ladi. Korxonalar ijtimoiy-iqtisodiy 
faoliyatini rivojlantirish maqsadida kiritilayotgan barcha investit-
s i y a l a r
investitsiya subyekti nuqtai nazaridan davlat va xususiy 
i n v e s t i t s i y a l a r g a
bo'linadi. Ular yo'nalishi, maqsadi, moliyalash 
m a n b a l a r i
bo'yicha bir-biridan farqlanadi. Davlat investitsiyalari 
a s o s a n
mudofaa, sog'liqni saqlash, madaniyat, nazariy ilmiy 
loyihalar maqsadida hamda iqtisodiyotni tizimli tartibga solish 
uchun u yoki bu tarmoq va ishlab chiqarishning eng muhim 
sohalarini moliyalashtirishga yo'naltirilishi zarur. Davlat investit-
siyalari davlat va mahalliy budjetlarning jamg'arma fondlari turli 
darajadagi davlat korxonalari foydasi yoki ichki va tashki davlat 
zayomlari, obligatsiyalar chiqarish hisobiga moliyalashtiriladi. 
Xususiy investitsiyalar ko'proq foyda olish imkoniyati yuqori 
bo'lgan tarmoqlarga yo'naltiriladi. Ularni moliyalashtirish manbai 
bo'lib, korxona va tashkilotlarning taqsimlanmagan foydasi, amor-
tizatsiya jamg'armasi hamda korxonalarni o'z mol-mulkini garovga 
qo'yib emissiya qilgan mablag'lari shaklidagi korxonalarning o'z 
mablag'lari hisoblanadi. 
Investitsiyalar kiritilish bo'yicha uzoq muddatli va qisqa 
muddatli investitsiyalarga bo'linadi. Kiritilgan mablag'larni joriy 
etish vaqti va natijalardan foydalanish nuqtai nazaridan investit-
siyalar quyidagi turlariga farqlanadi: 
1. Bir martalik investitsiyalar - bir martalik mahsulotni chiqa-
rishga yo'naltiriladi. Bunday guruh investitsiyalarga - investitsiya-
lash jarayonidan muayyan bir vaqtda sarflangan va shunga muvofiq 
holda bir martalik mahsulot ishlab chiqarish aktiga to'g'ri keladigan 
investitsiyalash jarayonini ifodalaydi. 
2. Takroriy investitsiyalar - bu jarayonda ham bir martalik 
mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi. Bu holatda kapital 
mablag' sarflari hamda mahsulot ishlab chiqarish bir paytda amalga 
oshiriladi. 
3. Bir martalik investitsiyalar - bu jarayonda korxonalar 
mahsulot ishlab chiqarishni bir necha marta takroran hosil qiladi. Bu 
holda investitsiya mablag'lari sarfi bir vaqtli (muayyan davrda) 
153 

---

xarakterga ega, ammo mahsulot ishlab chiqarish uzoq muddatda 
amalga oshiriladi. 
Investitsiyalar moliyalashtirish manbalari bo'yicha o'z 
mablag'lari va jalb qilingan mablag'larga bo'linadi. Investitsiyaning 
o'z mablag'lari manbalariga korxona jamg'armalari, ya'ni
foyda, 
amortizatsiya ajratmalari, ishchi-xodimlar mablag'lari (ulushlari, 
aksiyalari va h.) kiradi. Jalb qilingan mablag'lar manbaiga:
davlat 
va mahalliy budjet mablag'lari, tijorat mablag'lari, kompaniyalar 
investitsion fondlar resurslari, moliya-kredit tashkilotlari resurslari, 
obligatsiyaiar, xorijiy investorlarning to'g'ridan to'g'ri va portfel 
investitsiyalari kiradi. 
Investitsiyalar majburiy joriy qilinish darajasi bo'yicha 
quyidagicha tasniflanadi: 
- majburiy investitsiyalar - umumdavlat manfaatlariga 
muvofiq keladigan investitsiyalardir. Bunday investitsiyalar asosan 
o'rab turgan muhitni saqlash, tabiatni muhofoza qilish, obyektlarni 
qurish, jamoat maskanlarini bunyod etish va boshqalarni moliya-
lashtirishga. sarflanadi. 
- xavf-xatardan himoyalanishga sarflanadigan investitsiyalar -
komplekt mahsulot va xomashyolarni sotib olish bo'yicha xavf-
xatarni kamaytirishga yoki korxonalarga bozordagi baholar dara-
jasini yetarli darajada ushlab turishga ko'maklashish, shuningdek, 
ishlab chiqaruvchilarni monopol raqobatdan himoyalashga 
yo'naltiriladi; 
- tezkor investitsiyalar («nou-xou», ilmiy yangiliklar uchun) -
yangi texnik va texnologik imkoniyatlarni izlashga, texnik taraqqiy 
etishga yo'naltiriladi; 
- ijtimoiy investitsiyalar - korxona jamoasi mehnat 
sharoitlarini yaxshilashga yo'naltiriladi; 
- hukumat investitsiyalari - korxonalar mavqeini qo'llab-
quvvatlashga yo'naltiriladi. 
Korxona va tashkilotlarda asosiy fondlarni yaratish va takror 
ishlab chiqarishga investitsiyalash kapital qo'yilmalar shaklida 
amalga oshiriladi. Investitsion faoliyatni amalga oshirishda ma-
halliy, chet el yuridik va jismoniy shaxslari hamda davlat va xalqaro 
tashkilotlar qatnashishlari mumkin. Investitsiyalash jarayonlarining 
subyektlari investorlar hisoblanadi va ular quyidagilar: buyurt-
154 

---

naachilar, ish bajaruvchilar, etkazib beruvchilar (ta'minotchilar) 
kiradi. Shuningdek, investorlar sifatida banklar, sug'urta 
kompaniyalari, vositachi tashkilotlar bo'lishi mumkin. 
Investitsion faoliyat subyektlari ikki yoki undan
o r t i q 
q a t n a s h c h i l a r
funksiyalari birga olib borishlari mumkin. Investorlar 
_ bu investitsion faoliyat subyektlari bo'lib, xususiy qo'yilmalar, 
zayomlar va jalb qilingan mablag'larni investitsiyalar shaklida va 
ulardan maqsadli foydalanishni ta'minlashni amalga oshiradilar. 
Investorlar sifatida: organlar, davlat va munitsipial mulk boshliqiari; 
fuqarolar, korxonalar va boshqa yuridik shaxslar;
c h e t el
jismoniy 
va yuridik shaxslar; davlat va xalqaro tashkilotlar kiradi. 
2-§. Korxona investitsion strategiyasining mohiyati va uni