A. M. Karabayev Qurilishda metrologiya va standartlashtirish

Uzel va detal konstruksiyasiga o‘zaroalmashinuvchanlik quyidagi asosiy 
talablarni qo‘yadi:
1) 
uzel va detallarning shaklini soddalashtirish ularni tayyorlashni 
arzonlashtiradi va kerakli aniqlikda ishlov berishni ta’minlaydi; 
2) 
tutashuvchi o‘lchamlar sonini kamaytirish; 
3) 
chizmada o‘lchamlarni to‘g‘ri qo‘yish va ularning aniqligiga 
asoslangan talablarni yozish. 
4) 
detalni tayyorlash uchun asoslangan material tanlash. 
O’zaroalmashuvchanlik boshqa turlari quyidagicha bo’lishi mumkin: 

---

61 

tashqi o’zaroalmashuvchanlik; 

ichki o’zaroalmashuvchanlik; 

guruhli o‘zaroalmashinuvchanlik; 

funksional o‘zaroalmashinuvchanlik; 

o‘lchamlar bo‘yicha o‘zaroalmashinuvchanlik. 
Tashqi o’zaroalmashuvchanlik – bu sotib olinadigan buyumlarning va 
bo’laklarning foydalanish ko’rsatkichlari, o’lchamlari va shakllari bo’yicha 
o’zaroalmashuvchanligi hisoblanadi. 
Ichki o’zaroalmashuvchanlik – buyumning tarkibiga kiruvchi alohida 
detallarni, bo’laklarni va uzellarni o’zaroalmashuvchanligini bildiradi. 
Davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni tobora rivojlanib borayotganligi va 
bozor munosabatlari keng tadbiq etilayotganligini hisobga olgan holda 
o’zaroalmashuvchanlikning bu turi hozirgi kunlarda juda dolzarb hisoblanadi. 
Guruhli o‘zaroalmashinuvchanlik. Oldindan o‘lchamlari bo‘yicha 
novlarga ajratilgan elemenlar guruhlari doirasidagigina kiritish va almashtirish 
mumkin bo‘lgan xossa. 
O’zaroalmashinuvchanlik – bir buyum, jarayon yoki xizmat o’rniga xuddi 
o’sha talablarni bajarish maqsadida boshqa buyum, jarayon yoki xizmatdan 
foydalanish uchun yaroqliligi (funksional o’zaroalmashinuvchanlik, geometrik 
(o’lchovli) o’zaroalmashinuvchanlik).