A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

I BOB. STRATEGIK MENEJMENT FANIGA KIRISH
1.1. Strategik menejmentning paydo bo‘lishi va kelib chiqish tarixi
Strategik menejment - bu fan-texnika rivojining shiddatiga ko‘ra boshqaruv
jarayonining jadallashayotgan sohasi bo‘lib, u atrofdagi tashqi tadbirkorlik va
ishbilarmonlik muhitining o‘sib borayotgan o‘zgarishlariga qarab paydo bo‘ldi.
Strategik rejalashtirish va menejment nazariyasi Amerika biznes tadqiqotchilari va
konsalting firmalari tomonidan ishlab chiqilgan, keyin bu nazariya barcha
rivojlangan mamlakatlarda ichki rejalashtirish usullari toifasiga kirdi. Hozirgi
vaqtda strategiyaning ko‘plab ta’riflari mavjud, ularning barchasi strategiya
tushunchasi bilan birlashtirilgan, bu strategiyaning kelajakdagi holatiga ta’sir
qiluvchi ongli va puxta o‘ylangan strategik qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish
asosini tashkil etadigan faoliyat yurituvchi subyektni tashqi muhit bilan bog‘lovchi
vosita sifatidagi me’yorlar va qoidalar to‘plamidir.
“Strategiya - bu asosiy maqsadga erishish uchun muammolar va
resurslarning ustuvorliklarini belgilaydigan uzoq yillarga mo‘ljallangan umumiy
harakatlar dasturi hisoblanadi. U tub negizli maqsadlar va ularga erishishning
asosiy usullarini shakllantirish bilan bir qatorda, faoliyat yurituvchi subyektlar
uchun bir butunlikdagi mujassamlashgan harakat yo‘nalishini ochib beradi”
3
.
“Strategik menejment strategik qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish
jarayoni bo‘lib, uning markaziy bo‘g‘ini faoliyat yurituvchi subyektning o‘z resurs
salohiyatini u faoliyat yuritayotgan tashqi muhit imkoniyatlari va tahdidlari bilan
solishtirishga asoslangan strategik tanlovdir. Strategiyani faoliyat yurituvchi
subyekt erishmoqchi bo‘lgan jarayon, shuningdek, uning maqsadlari, ushbu
maqsadlarga erishish uchun tanlangan xatti-harakatlar o‘rtasidagi asosiy bog‘liqlik
sifatida ko‘rish mumkin”.
3
Кембел Д. Стратегический менеджмент. Москва, Инфра-М, 2003 г.

---

19
“Strategik menejment” atamasi ishlab chiqarish darajasidagi doimiy
boshqaruv va eng yuqori darajadagi boshqaruvni farqlash uchun 1960-70-yillar
oxirida kiritilgan.
Bunday farqlash zarurati o‘zgaruvchan muhitda faoliyat yurituvchi
subyektning rivojlanishini boshqarishning yangi modeliga o‘tish bilan bog‘laydi.
Strategik menejmentning dolzarbligini belgilaydigan to‘rtta omil va shartlar
mavjud.
1. XX asrning ikkinchi yarmida ichki va tashqi o‘zgarishlardan kelib
chiqadigan vazifalar soni barqaror ravishda ortib bordi. Ularning ko‘pchiligi
printsipial jihatdan yangi bo‘lib, XX asrning birinchi yarmida to‘plangan tajribaga
asoslanib, hal qilinishi mumkin emas edi.
2. Milliy xo‘jaliklar faoliyati geografik ko‘lamining kengayishi bilan bir
qatorda
vazifalarning
ko‘pligi
boshqaruv
muammolarini
yanada
murakkablashishiga olib keldi.
3. Boshqaruvning yuqori bo‘g‘inining roli ortib bordi, shu bilan birga XX
asrning birinchi yarmida shakllangan boshqaruv ko‘nikmalari yig‘indisi paydo
bo‘lgan muammolarni hal qilish shartlariga kamroq mos keldi.
4. Tashqi muhitning beqarorligi kuchaydi, bu strategik keskin o‘zgarishlar,
ularning oldindan aytib bo‘lmaslik ehtimolini oshirdi.
Mazkur jarayonda egiluvchan boshqaruvdan foydalanish juda muhim bo‘lib,
o‘z navbatida, bu faoliyat yurituvchi subyektning tez o‘zgaruvchan muhitga
moslashishini ta’minlaydi. Rivojlanayotgan o‘zgarishlarga o‘z vaqtida javob
berishga esa faqatgina faoliyat yurituvchi subyekt rivojlanishini strategik
boshqarish orqaligina erishiladi.
Mahalliy faoliyat yurituvchi subyektlarning tashqi muhitining tez o‘zgarishi
ham boshqaruvning yangi usullari, tizimlari va yondashuvlarining paydo bo‘lishini

---

20
rag‘batlantiradi. Agar tashqi muhit amalda barqaror bo‘lsa, strategik boshqaruv
bilan shug‘ullanishning alohida ehtiyoji yo‘q.
Biroq, hozirgi vaqtda mahalliy faoliyat yurituvchi subyektlarning aksariyati
tez o‘zgaruvchan va oldindan aytish qiyin bo‘lgan muhitda ishlaydi, shuning uchun
ularga strategik boshqaruv usullari suv va havoday zarur.
Mahalliy amaliyotda strategik boshqaruv tizimini shakllantirish zarurati ham
davom etayotgan integratsiya jarayonlari bilan bog‘liq. Avj olgan
xorijiy
tadbirkorlik va ishbilarmonlik jarayonlarida, masalan Rossiya tadbirkorligida
texnologik tomondan zanjir tusini olgan, ya’ni kooperatsion bir-biriga bog‘liq
bo‘lgan faoliyat yurituvchi subyektlarni boshini qovushtirgan sanoat tugunlari
vujudga kelmoqda, ularda moliyaviy tus olgan sanoat tugunlarini
shakllantirishning faol jarayoni mavjud, savdo (tijorat) subyektlari asosiy
tadbirkorlikni boshlash bilan deyarli bir vaqtning o‘zida moliyaviy va savdo
(tijorat) guruhlarini tuzmoqdalar.
Strategik menejmentni rivojlantirishning navbatdagi muhim sharti bu
bizning mamlakatimizni ham qamrab olgan biznesning globallashuvi jarayonidir.
Global faoliyat yurituvchi subyektlar dunyoni milliy tafovutlar va imtiyozlar
mavjud bo‘lmagan, iste’mol standartlashtirilgan yagona bir butunlik sifatida
ko‘radi. Global faoliyat yurituvchi subyektlarning mahsulotlari - Mars, Siemens,
Sony, Procter & Gamble, L’Oreal va boshqa ko‘plab mahsulotlar dunyoning
barcha mamlakatlarida sotiladi va milliy bozorlarda raqobatning muhim omili
hisoblanadi. Global faoliyat yurituvchi subyektlarning tovarlari hujumiga qarshi
turishning yagona yo‘li shu kabi usullarni qo‘llash, ya’ni raqobat muhitida faoliyat
yuritish strategiyasini ishlab chiqishdir.
Hamkorlikda faoliyat olib borish (korporativ holatda) orqali strategik
menejmentni rivojlantirish bosqichlarini tatbiq etishda uning usullarining paydo
bo‘lishi va ularni faoliyat yurituvchi subyektlar faoliyatida tadbiq etish aynan
tadbirkorlik ishi avj olgan vaqtlarda o‘zlashtirish uchun eng osondir. Ishbilarmon

---

21
va tadbirkor biznes vakillar odatda, hamkorlikda faoliyat olib borishni (korporativ
holatda) rivojlantirishning to‘rt bosqichini tajriba asosida boshidan kechiradi, ya’ni,
byudjetlashtirish, uzoq muddatli rejalashtirish, strategik rejalashtirish va nihoyat,
strategik menejment.