A. soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow
Download 4.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
raliýa oýuklary bar. Olary bir-birinden Gündogar Hindi gerºi bölüp
durýar. Dag geriºleriniò giòligi 400 800 km, belentligi 2 3 km. Hindi okeanynyò iò çuò ýeri Ýawa (Zond) çöketliginde 7 729 m-e deò. Klimaty. Okeanyò demirgazyk böleginde suwuò üstüniò tempe- raturasy ýokary +25 °C, +28 °C, günortasynda bolsa ep-esli pes. Su- wunyò ºorlugy Dünýä okeanynyò ortaça ºorlugyndan ýokary. Gyzyl deòziò suwy iò ºor (42%o), iò süýji Bengal aýlagynyò (30 34 0 00 ) suwy. Ygalyò mukdary ekwatorial guºaklykda köp (3 000 mm çenli), polýuslara tarap barha kemelýär. Iò az ygal demirgazyk-günbatar böleginde (100 mm) bolýar. Okeanda demirgazykda subtropiki, tro- piki, subekwatorial, ekwatorial, günortada subekwatorial, tropiki, subtropiki, aram, subantarktika we antarktika klimat guºaklyklary döräpdir. Organizmleri. Hindi okeanynyò tropiki guºaklyklarynda plank- tonlar köp. Olaryò arasynda gijesine ºöhle saçýan görnüºleri bar. Okean suwlarynda balyklardan sardinella, skumbriýa, akula, kitler, ýyly suwlarda ullakan deòiz pyºdyllary, deòiz ýylanlary, mollýuskalar ýaºaýar. Deòiz ýalpaklyklarynda, merjen rifleriniò töwereginde or- ganizmler iò köp ýaýrandyr. Bu ýerlerde hakyky suwasty otluklar bar. Okeanyò tebigy guºaklyklary. Okeanyò ekwatorial guºakly- gynda klimat ºerti ýylyò dowamynda kem üýtgeýär. Üstki suwuò tem- peraturasy 20 28 °C. Ygalyò ýyllyk mukdary 2 000 3 000 mm. ªoòa laýyk tebigy toplum ºekillenen. Günorta subtropiki guºaklykda iki sany iri kompleksi ýyly we sowuk suw massalaryndan ybarat tebigy toplumlary bar. Guºaklygyò günbatar böleginde ygal köp (1 000 mm), ýyly akymlaryò täsirinde bolanlygy üçin ýylyò dowamynda suwy ýyly, temperaturasy ep-esli ýokary bolýar. Gündogar böleginde bolsa sowuk akymlaryò täsirinde ýylyò dowamynda suwuò temperaturasy pes bolýar, ygal kem (500 mm) ýagýar. 67 Okeanyò günortasynda aram we subantarktika tebigy guºaklyklary ýerleºýär. Olar tebigatynyò ºekillenmeginde günbatar ýeller we buzly Antarktida materiginiò täsiri güýçli. Guºaklyklar üstki suwy baºgalara garanda sowuk bolanlygy üçin ºoòa laýyk organizmler ýaºaýar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Çellenjer, UNESCO, aýsberg, deòiz pyºdyly, deòiz ýylanlary, musson, tebigy guºaklyklary. Barlag üçin soraglar 1. Okean haýsy materikleriò aralygynda ýerleºipdir? 2. Kimler okeany öwrenipdirler? 3. Okeanda nähili tebigy guºaklyklar bar? Amaly ýumuºlar 1. Bengal aýlagynda suwuò ºorluk derejesiniò iò pesliginiò sebäbini anyklaò. 2. Sudury karta deòiz, okean düýbi relýefini geçiriò. AWSTRALIÝA WE OKEANIÝA 29- §. Awstraliýanyò geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, peýdaly baýlyklary. Relýefi Awstraliýanyò esasy aýratynlyklary. Iò kiçi, iò pes, iò gurak ma- terik, torbaly haýwanlaryò watany, planetamyzyò bitewi seýrek gorag- hanasy, arasyndan Günorta tropiki çyzygy geçýär, ewkalipt agajynyò watany (boýy 2 m-den 150 m-e çenli), materikdäki ýapyk basseýn meýdany (60 %) taýdan birinji orunda, ýeke-täk döwlet Awstraliýa Soýuzy bar, ilatynyò ýarysy iki ºäherde (Sidneý, Melburn) ýaºaýar. Meýdany 7 mln 659 müò kw.km. 68 Geografik ýerleºiºi. Awstraliýa (latynça australius günorta) doly Günorta ýarymºarda ýerleºýär. Gury ýeri demirgazykdan, gün- batardan we günortadan Hindi okeany, gündogardan Ýuwaº okeanyò suwlary gurºaýar. Meýdanynyò kiçiligine görä oòa materik-ada diýýär- ler. Adam ýaºaýan materiklerden ep-esli uzakda ýerleºýär. Öwreniliº taryhy. Awstraliýa adam ýaºaýan materikleriò arasynda iò soò açylan. Ýewropalylardan birinji bolup Awstraliýanyò gury ýerine gadam basan adam gollandiýaly Wilýam Ýanszondyr. Ol 1606- njy ýylda Keýp-Ýork ýarymadasyny barlady we materige Täze Gol- landiýa diýip at berdi. ªu sene Awstraliýanyò açyº edilen wagty bolup, geografiýanyò taryhyna girdi. Soòluk bilen, ispaniýaly L. Tor- res, gollandiýaly A. Tasman we baºgalar materigi öwrendiler. Geologik gurluºy. Awstraliýa hem Afrika ýaly gadymy geologik geçmiºde Gondwana materiginiò bir bölegi bolupdyr. Mezozoý era- synyò ahyryna gelip Awstraliýa özbaºdak materik hökmünde ºekil- lendi. Materigiò esasyny gadymky gaty we berk platforma tutýar. Ol Hindi-Awstraliýa litosfera plitasynyò bir bölegidir. Platformanyò berk kristally esasy materigiò demir-gazygynda, günbatarynda we merkezi böleklerinde ýeriò üstüne çykýar. Gündogar bölegindäki Uly Suwaýryt ulgamy gersin dag gatlaklanyºynda ýokary galypdyr. Soòky tektonik hereketler netijesinde Täze Gwineýa, Tasmaniýa materik adalary gury ýerden bölünipdir. Güýçli ýer titremeleri bolmaýar, wulkanlar umuman ýok. Gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Platformanyò jümmüºinde demir, mis, gurºun, sink, uran magdanlary, galaýy, altyn, platina ýa- ly magdanly baýlyklar ýerleºýär. Çökündi jynslaryò arasynda fosforit, nahar duzy, daºkömür we göòur kömür, nebit, tebigy gaz döräpdir. Awstraliýa demir we reòkli metallar (boksit, gurºun, sink, nikel) hem- de uran gorlary boýunça dünýäde öòdebaryjy orunda durýar. Ençeme gazylyp alynýan baýlyklar ýeriò üstüne ýakyn ýerleºýär. ªu sebäpli, olar arzan açyk usulda gazylyp alynýar. Awstraliýa sink, gurºun we kümüº gazyp almak boýunça dünýä meºhur. 69 Relýefi. Materigiò 95 % çägi düzlük we ýasy daglardan, 5 %-i daglardan ybarat. Awstraliýa relýef gurluºyna görä üç bölege bölünýär. Birinjisi, Günbatar Awstraliýa ýasy daglarydyr. Ol ýasy daglar we belent düzlüklerden ybarat (atlasa garaò). Dargama netijesinde ýumrulyp, pe- selip galan beýiklikler we galyndy daglar aýdyò görünýär. Muòa ýasy daglaryò üstünden ýokary galyp duran Makdonnell (Zil depesi 1 510 m) we Hamersli (Brus depesi 1226 m) daglary mysal bol- ýar. Gelip çykyºyna görä olary gatlakly daglar toparyna girizmek bolar. Ikinjisi, Merkezi düzlük bolup, ol materigiò iò pes we ýasy pes- liklerden ybarat. Olar deòiz we derýa çökündilerinden düzülen. Düz- lügiò umumy beýikligi 100 m-dan geçmeýär. Materigiò iò pes ýeri (Eýr köli 16 m) hem ºu ýerde. Oòa Merkezi basseýn diýilýär. Merkezi peslikleriò demirgazygynda Karpentariýa düzlügi bar. Merkezi bas- seýnde daºly gurak jülgeler krikler köp duºýar. Iò ululary Kuper- krik we Eýr kriklerdir. Bu ýerlere krikler ülkesi diýilýär. Materigiò gündo-garynda uzak aralyga uzap gidýän üçünji dagly bölegi Uly Suwaýryt ulgamyny emele getirýär. Bu ulgamyò iò belent ýeri günorta bölegindäki Awstraliýa Alplary (Kossýuºko depesi, 2 230 m) hasap- lanýar. Tektonik jaýryklar, dereler we derýa jülgeleri daglary aýry-aýry massiwlere bölüpdir. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Awstraliýa, materik ada, iò gurak, torbaly haýwanlaryò watany, iò pes materik, W. Ýanszon, L. Torres, A. Tasman, ewkalipt agajy. Barlag üçin soraglar 1. Awstraliýa sözi nähili manyny aòladýar? 2. Relýef gurluºyna görä näçe bölege bölünýär? 4. Haýsy gazylyp alynýan zatlar boýunça dünýäde öòdebaryjy? Amaly ýumuºlar (atlasdan peýdalanyò) 1. Awstraliýanyò fiziki kartasyny sudury karta geçiriò. 2. Peýdaly baýlyklary we relýefi barada jedwel düzüò. 70 30- §. Klimaty, içerki suwlary, tebigy zolaklary Klimat aýratynlyklary. Awstraliýanyò geografik ýerleºiºi, howa massalary, okean akymlary, relýefi materigiò klimatynyò özboluºly aýratynlyklaryny emele getiripdir. ªoòa görä, Awstraliýa Ýerimizdäki iò gurak materik hasaplanýar. Onuò çäginde Afrika garanda bäº esse kem ygal ýagýar. Bu ýerde gurak tropiki klimat tipi agdyklyk edýär. ªonuò üçin materigiò merkezi we günbatar böleklerinde ýagyn gaty kem bolýar. Okeandan öwüsýän günorta-gündogar passatlar Uly Suwaýryt ulgamynyò gündogar eòòitlerine ýagyn getirýär. Klimat guºaklyklary. Awstraliýa materiginde dört sany klimat guºaklyklary döräpdir. Subekwatorial klimat guºaklygy materigiò 20° go.g. çenli bolan çäklerini eýeleýär. Tomsuna (dekabr-fewral) ekwa- torial howa massalary köp ygal getirýär (800 2 000 mm). Gyºda (iýun-awgust) bolsa tropiki howa massalary agdyklyk edýär we howa gurak bolup, ygal kem ýagýar. Bu guºaklykda howanyò ortaça temperaturasy tomusda +24 °C, gyºda bolsa 16 24 °C bolýar. Tropiki klimat guºaklygy uly meýdany eýeleýär. Öòki guºaklyk ýaly köp gün radiasiýasyny alýar. Iki klimat tipi ºekille-nipdir. 1. Gurak tropiki klimat tipi, pesligi eýeleýär, ygal kem (100 500 mm), howanyò ýyllyk temperaturasy 30 32 °C. 2. Çygly tropiki klimat guºaklygy, Ýuwaº okeanyò kenarynda döräpdir, ygal köp (2 000 mm çenli), ýyllyk temperaturasy 16 °C. Subtropiki klimat guºaklygy materigiò günorta bölegini we Tas- maniýa adasynyò demirgazyk kenar ýakalaryny öz içine alýar. Bu gu- ºaklykda üç sany klimat tipi emele gelipdir. Günbatardan gündogara tarap ilki Orta deòiz subtropiki klimat tipi (ygal 300 1 000 mm), soòra kontinental (ygal 100 500 mm) we günorta-gündogar böle- ginde çygly subtropiki klimat tipleri (ygal 2 000 3 000 mm) bar. Tasmaniýa adasy günbatar ýelleriò täsirinde bolup, aram klimat gu- 71 ºaklygynyò esasy bölegini eýeleýär (ygal 500 2 000 mm, tempe- ratura gyºda +8 °C, tomusda +16 °C). Içerki suwlary. Materigiò uly bölegi gurak tropiki klimat guºak- lygynda ýerleºýändigi üçin derýalar az. Awstraliýanyò 60 % meýdany akmaýan içerki ýapyk basseýne, 7 %-i Ýuwaº okean we 33 %-i Hindi okeany basseýnine garaýar. Derýalaryò gurak özenlerine krikler di- ýilýär. Bu derýalarda suw wagtal-wagtal ýagýan ýagyºlardan soò peýda bolýar we çalt gurap galýar. Ýylboýy bol suwly bolup akýan derýalar Awstraliýanyò gündogar böleginde bar. Derýalar ýagyºdan we ýerasty suwlardan doýunýar. Awstraliýanyò iò uly derýa ulgamy Murreý we onuò iri goºandy Darlingden ybarat. Awstraliýada kiçi akmaýan köller köp. Olar gaty ºorlaºan. Kölleriò içinde iò ulusy Eýr köli, onuò meýdany suw bilen dolan wagtynda 15 müò kw. km-e ýetýär. Eýr-Nord okean derejesinden 16 m pesde ýerleºýär. Tebigy zolaklar. Awstraliýa meýdanyna görä deòeºdirilende, çöl zolagy eýeleýän çäkler boýunça birinji, tokaýlaryò meýdanyna görä soòky orny eýeleýär. Materikde aºakdaky tebigy zolaklar döräpdir. Pasyllaýyn çygly hemiºelik ýaºyl tokaýlar materigiò demirgazyk-gün- dogar kenarlaryny eýeleýär. Daragtlardan palma, lawr, agaç ºekilli paporotnikler, ewkaliptler köp duºýar. Tropiki tokaýlarda torbaly aýy koala, lirodum, kenguru, topbaly iblis, örderburun, ýehidna, reò- be-reò totuguºlar, guºlar ýaºaýar (14- nji surat). Sawannalar materigiò demirgazyk, gündogar böleklerinde uly meýdanlary eýeleýär. Sawan- nalarda seýrek tokaýlar (ewkalipt, akasiýa, kazuara, çüºe ºekilli da- ragtlar), ot hem-de gyrymsy ösümlikler bar. Bu zolakda kenguru, wombatlar (topbaly gemrijiler), topbaly garynjahor, suw basseýn- lerinde guºlar köp. Çöl zolagy materigiò içerki böleginde uly çäkleri eýeleýär. Bu zo- lakda efemer ösümlikler bilen birlikde hemiºelik ýaºyl öwüsýän gy- rymsy agaçlar (esasan, ewkaliptden, akasiýadan ybarat) geçip bol- maýan jeòòelleri skrebleri emele getirýär. Bu zolakda gigant kengu- rular, wombatlar, ýehidna, dingo iti, emu düýeguºy, zäherli ýylanlar, mali inkubator towugy we gemrijiler ýaºaýar. 72 Iò günortadaky subtropiki klimat guºaklygyndaky tebigy zolaklar çäk taýdan aýratynlyga eýe. Materigiò günbatar böleginde gaty ýap- rakly tokaýlar we gyrymsylar (esasan, ewkaliptler), günorta-gündo- garynda ewkalipt tokaýlary, ondan günortada hemiºelik ýaºyl dublar ösýär. Awstraliýa Alp daglarynda beýiklik guºaklyklary bar. Tasmaniýa garyºyk tokaýlar bilen örtülen. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Iò gurak materik, Tasmaniýa, paporotnik, ewkalipt, sawannalar, skrebler, mali inkubator towugy. Barlag üçin soraglar 1. Awstraliýa kontinentinde nähili klimat guºaklyklary ºekillenipdir? 2. Krik we skreb näme? 3. Afrika we Awstraliýa tebigy zolaklarynyò meòzeºligi we tapa- wutlary nämelerden ybarat? 14- nji surat. Awstraliýanyò haýwanlary. Koala Kenguru Ördekburun Ýehidna 73 Amaly ýumuºlar 1. Klimat guºaklyklaryny sudury karta geçiriò. 2. Derýalary we kölleri häsiýetlendirip, depderiòize ýazyò. 31- §. Materigiò ilaty we onuò tebigata täsiri Ilaty we onuò çäk boýunça ýaýraýºy. Ýewropalylar gelmezden öò awstraliýalylar örän pes ösüº derejesinde bolupdyrlar. Aborigenler awçylyk, ýygnaýjylyk bilen güzeran geçiripdirler. Olar ekerançylyk bilen hem, maldarçylyk bilen hem meºgullanmandyrlar. Aborigenler, esasan, Awstraliýanyò tebigy ºerti adamyò ýaºamagy üçin amatly bolan gündogar we günorta-gündogar böleklerinde ornaºypdyrlar. Soò- luk bilen materige ýewropalylar gelenlerinden soò we goýundarçy- lygyò ösmegi bilen olar gurakçyl, ýaºamak üçin amatsyz ýerlere gysyp çykarylýar. Gelmiºek ilat ýewropalylaryò nesilleridir, esasy bölegi iòlisler iòlis dilinde gepleºýän awstraliýalylardan ybarat. Awstraliýa baºga ilat ýaºaýan materiklerden ilatyò gürlüginiò kiçiligi bilen tapawutlanýar. Ilatyò köp bölegi materigiò ýaºamak üçin amatly bolan gündogar, günorta-gündogar we günorta-günbatar çetlerine toplanypdyr. Tebigatyna adamyò täsiri. Awstraliýanyò tebigaty ýewropalylar göçüp gelenden soò we olaryò hojalyk iºi täsirinde örän çalt hem-de güýçli derejede özgerdi. Haýwanlary köpçülikleýin awlamak, ýaºaýyº ºertiniò özgermegi netijesinde olaryò köpüsi gyrlyp gidipdir. Ken- gurunyò käbir görnüºleri, torbaly möjekleriò, wombatlaryò käbir görnüºleri ýitip gitmegiò öòüsyrasynda. Aýratynam, Awstraliýanyò gündogar, günorta-gündogar we günorta-günbatar ilat gür ýaºaýan bölek-leriniò tebigaty köp özgeripdir. Öòki gury seýrek tokaýlaryò we gyrymsylaryò ýerini indi antropogen landºaftlar bugdaýzarlar, 74 üzümzarlar, zeýtunzarlar eýeläpdir. Senagatynyò ösmegi bilen köp antropogen tebigy toplumlar emele geldi. Tebigaty goramak we ýitip barýan seýrek ösümlikleri we haýwan- lary saklap galmak üçin milli baglar we goraghanalar döredilen. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Aborigenler, awstraliýalylar, kenguru, antropogen landºaftlar, milli baglar we goraghanalar. Barlag üçin soraglar 1. Ilatyò köp bölegi materigiò haýsy böleginde toplanypdyr? 2. Awstraliýanyò haýsy bölekleriniò tebigaty köp özgeripdir? Amaly ýumuºlar 1. Karta esasynda Awstraliýanyò ilat gür ýerleºýän çäklerini deròäò we düºündiriò. 2. Awstraliýanyò tebigatynyò köp özgeren böleklerini anyklaò we olaryò sebäplerini düºündiriò. 32- §. Gaýtalamak Geografik gabyk, Dünýä okeany, Afrika we Awstraliýa materikleri- niò esasy aýratynlyklaryny gürrüò edip beriò. Atlasdaky kartadan peýdalanyp, Awstraliýanyò çet nokatlarynyò arasyndaky aralygy ölçäò. Afrikanyò we Awstraliýanyò endemik haýwanlaryny ýada salyò. Ýumurtgadan çaga guzlap, süýdi bilen bakýan haýwanlar (ördek- burun we ýehidna) barada maglumat beriò. Jemleýji barlag üçin ikinji çärýegiò (19 31-nji dersler) tema- laryndan 20 sany test ýumuºlaryny çözüò. 75 33- §. Ýuwaº okean Esasy aýratynlyklary. Okeanlaryò içinde iò gojasy we iò ulusy, iò yssysy, ýalynly halkaly, iò çuò, biomassa iò baý. Balyk tutmakda, deòizleriò, adalaryò sany, güýçli ýel, belent tolkun, suw düýbüniò wul- kanlary boýunça Dünýä okeanynda birinji orunda. Geografik ýerleºiºi. Ýuwaº okean Dünýä okeany meýdanynyò ýarysyny we Ýer ýüzüniò 1/3 bölegini eýeleýär. Bu okean ululygy taýdan Beýik okean diýlip hem atlandyrylýar. Okeany bäº materik araçäkleýär. Ony demirgazyk-gündogarda Demirgazyk Amerika, Günorta-gündogarda Günorta Amerika, Günortada Antarktida, Günor- ta-günbatarda Awstraliýa, Demirgazyk-günbatarda Ýewraziýa mate- rikleri gurºaýar. Demir-gazykdan günorta tarap 12 müò km we gün- batardan gündogara tarap 17,2 müò km aralyga uzap gidýär. Iò giò ýeri ekwatorda we onuò meýdany 180 mln km 2 . Öwreniliº taryhy. Ilkinji bolup ispaniýaly W. Balboa 1513-nji ýyl- da Panamanyò boýundan geçip Ýuwaº okeany görüpdir we oòa Günorta okean diýip at beripdir. F. Magellan 1520 1521-nji ýyllar- daky syýahaty döwründe ony Ýuwaº okean diýip atlandyrypdyr. Okean baradaky ilkinji maglumatlar F.Magellanyò we J.Kukuò syýahatlary sebäpli toplanypdyr. W. I. Bering we A. I. Çirikowlar 1741-nji ýylda okeanyò demirgazyk bölegini öwrendiler. I. F. Kru- zenºtern, Ý. W. Lisýanskiý, S. O. Makarow Witýaz gämisinde we Jak Iw Kusto Ýuwaº okeanda kämil barlag iºlerini alyp barypdyrlar. Häzirki wagtda Ýuwaº okeany öwrenmek boýunça ýörite halkara guramalar düzülen. Geologik gurluºy we gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Ýuwaº okeanyò çöketligi iò goja we Ýer gabygynyò örän uly meýdanyny eýeleýär. ªoòa esaslanyp özbaºdak litosfera plitasy hökmünde tapa- wutlandyrylýar. ªol bir wagtda Ýuwaº okeanyò litosfera plitasy orta okean ulgamy zolagynda giòelýär. Ýuwaº okeanyò litosfera plitasynyò 76 iò hereketjeò plitadygy anyklandy. Onuò ýyllyk süýºmesi 10 sm-den uly (Atlas, 3 5-nji sahypalar). ªonuò üçin hem bu ýalynly hal- kada güýçli we heläkçilikli ýer titremeleri, wulkanlar bolup durýar. Okean ºelfinde derýa we tolkun gatlaklary, organiki jynslar, düýbünde bolsa gyzyl toýunly jynslar iò köp ýaýran. Ýuwaº okeanda tebigy baýlyklar gaty köp. Okean düýbüniò relýefi. Okean düýbüniò relýefi örän çylºyrym- ly. Bu ýerde deòiz ýalpaklyk az, 1,7 % meýdany eýeleýär. Ýalpaklyk diòe Bering, Ohot, Sary we Gündogar Hytaý deòizlerinde bar. Ma- terigiò eòòitleri dik basgançaklary emele getirýär. Okean düýbi 62,6 % meýdany eýeleýär. Bu ýerde dag ulgamlary, çöketlikler, peslikler, oýuklar köp ýaýran. (Olary kartadan tapyò.) Ýuwaº okeanda müòlerçe kilometr aralyga uzap gidýän iò çuò çöketlikler hem bar. Bular Mariana (11 022 m), Tonga (10 882 m), Kermadek (10 047), Kuril- Kamçatka (9 783 m), Filippin, Peru, Çili we baºgalar. Dünýä okeanyndaky çuòlugy 5 km-den artyk bolan 35 sany oýukdan 25 sanysy, çuòlugy 10 km-den artyk bolan 5 sany oýugyò ählisi ºu okeanda ýerleºýär. Klimaty. Ýuwaº okean iò yssy okean bolup, üstki suwuò tempe- raturasy ekwatordan iki polýusa tarap barha kemelýär. Ekwatorial guºaklyklarda suwuò üstüniò temperaturasy ýylyò dowamynda 28 29 °C, Bering deòzinde 2 7 °C, günorta ýarymºaryò orta giòlik- lerinde 12 15 °C töwereginde üýtgeýär. Ygalyò ortaça ýyllyk mukdary ekwatoryò töwereginde 3 000 mm bolsa, aram giòlikleriò günbatarynda 1 000 mm we gündogarynda 2 000 3 000 mm, subtropigiò gündogarynda bolsa 100 200 mm töwereginde ygal ýagýar. Okean suwunyò iò ºor bölegi tropiklere dogry gelýär (36 0 00 ). Iò çetki demirgazyk we günorta böleklerinde ºorluk ep-esli peselýär (32 0 00 ). Okeanyò günbatar bölegindäki tropiki giòliklerde güýçli ýeller taýfunlar (hytaýça taý fin uly ºemal) öwüsýär. Taýfunlaryò tizligi sagadyna 30 50, käte 100 km-e çenli ýetýär we uly tolkunlary emele getirýär. 77 Akymlary. Ýuwaº okean günbatardan gündogara tarap uzak aralyga uzap gidýänligi sebäpli onda geografik giòlik boýunça hereket- lenýän akymlar köp. olar okeanda ýylylygyò gaýtadan paýlanmagyna we gury ýeriò klimatyna uly täsir edýär. Organiki dünýäsi. Ýuwaº okean organizmleriò dürli-dürlüligine görä birinji orunda durýar. Dünýä okeanyndaky janly organizmleriò ýarysy ºu okeana dogry gelýär. Okeanyò demirgazyk böleginde lasos ºekilli balyklaryò 95 %-i ýaºaýar. Baºga okeanlara görä haýwanlar görnüºi 3 4 esse köp. Tridakna atly iò iri mollýuskalaryò agyrlygy 30 kg-a ýetýär. Sowuk we aram guºaklyklarda, aýratynam, günorta giòlik-lerde uzynlygy 200 m bolan gigant suw ösümlikleri ösýär. Tebigy guºaklyklary. Ýuwaº okeanda ähli tebigy guºaklyklar (demirgazyk polýar guºaklygyndan daºary) bar. Demirgazykdan günorta tarap subarktika, aram, subtropik, tropik, ekwatorial tebigat guºaklyklary dörän. Olar Günorta ýarymºarda ýene gaýtalanýar. Adamyò hojalyk iºi. Okean kenarlarynda we adalarynda onlarça ýurtlar ýerleºen bolup, dünýä ilatynyò ýarysy ºu ýerde ýaºaýar. Adam- lar gadymdan okean haýwanlaryndan azyk önümi hökmünde peý- dalanyp gelipdirler. Häzirki wagtda Dünýä okeanynda tutulýan balyk- laryò ýarysy Ýuwaº okeana dogry gelýär. Dürli mollýuskalar, leò- òeçler, krewetkalar, kriller hem köp tutulýar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Ýuwaº okean, Mariana, deòiz ýaplaklygy ºelf, litosfera plitasy, taýfun, J. Kuk, W. Balboa, J. Iw Kusto. Barlag üçin soraglar 1. Ýuwaº okeany birinji bolup ýewropalylardan kim görüpdir? 2. Ýuwaº okeanda nähili akymlar bar? Amaly ýumuºlar 1. Ýuwaº okeany sudury karta geçiriò. 2. Okean düýbi relýefini depderiòize çyzyò. 78 34- §. Okeaniýa Esasy aýratynlyklary. Okeaniýa Ýuwaº okeanyò ummasyz suwly meýdanlarynda dagap ýatan adalar dünýäsi, suwuò aºagyndan hasaplansa, hereketdäki iò belent wulkany bar, zäherli ýylanlary, ýyrtyjylary we iri süýdemdiriji haýwanlary ýok, ýeke-täk üç gözli su- wulgan ºu ýerde ýaºaýar, endemik organizmleri köp, gury ýere ga- randa suwly gurºaw iò köp meýdany (98 %) tutýar. Gury ýeriò 90 % meýdany iki adadyr. Geografik ýerleºiºi. Ýuwaº okeanyò merkezi we günbatar bölek- lerinde ýaýylyp ýatan uly-kiçi adalar Okeaniýa diýlip atlandyrylýar. Özi eýeleýän meýdana garanda gury ýer bary-ýogy 2 %-i tutýandygy üçin hem Okeaniýa adyny alypdyr. Okeaniýa öz düzümine 7 müòden artyk adalary birleºdirýär. Adalaryò umumy meýdany bary-ýogy 1,3 mln.km 2 . Okeaniýanyò çägi tebigy-geografik we taryhy-milli tapawutlaryna esaslanyp, üç bölege, ýagny toplum adalaryna bölünýär. 1. Melaneziýa (grekçe, melos gara, nesos ada, ýagny gara adalar). 2. Mik- roneziýa (grekçe, kiçi adalar). 3. Polineziýa (grekçe, köp adalar). Download 4.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|