A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

V BOB. POLIMERLI KOMPOZITLARNING ELEKTR 
VA MAGNIT XOSSALARI 
 
5.1. Perkolyatsiya (oqim) nazariyasi 
 
Dastlab perkolyatsiya so‘zini diffuziyaga qarama-qarshi 
qo‘yish uchun ishlatilgan. Diffuziya holida muntazam muhitda 
zarralarning tasodifiy kezib yurishini tushunsak, perkolyatsiya 
holida tasodifiy muhitda muntazam harakatni (misol uchun tok 
yoki suyuqlik oqimini) tushunamiz. Aytaylik, 3x3 kvadrat to‘r 
(setka) olib, ma‘lum qismini qora rangga bo‘yaylik. Bizning 
holda ular uchta. Bo‘yalgan kvadratlar ulushi 
1
3
p

bo‘ladi. Bu 
kvadratlarni mustaqil va tasodifiy tanlash mumkin; yoki unga 
qandaydir qoida kiritish mumkin. Birinchi holda tasodifiy 
perkolyatsiya deyiladi (matematiklar uni Bernulli perkolyatsiyasi 
deb atashadi). Ikkinchi holda – korrelyatsiyalangan – qoidaga 
bo‘ysungan perkolyatsiya deb ataladi. Perkolyatsiya nazariya-
sining javob topishi kerak bo‘lgan asosiy savollaridan biri, 
bo‘yalgan kvadratlarning qanday 
c
p
ulushida to‘r (setka)ning 
yuqori va pastki qismini bog‘laydigan qora kvadratlar zanjirini 
hosil bo‘lishini bilishdir. 
Osongina aytish mumkinki, chekli o‘lchamdagi to‘r uchun 
bunday zanjir turlicha konsentratsiyada yuzaga keladi (5.1-rasm). 
Bordiyu to‘r o‘lchamlarini cheksizlikka intiltirsak, unda kritik 
konsentratsiya 
c
p
to‘la aniqlangan bo‘ladi (5.2-rasm). Bu qat‘iy 
isbotlangan bo‘lib, bunday kritik konsentratsiyani perkolyatsiya 
chegarasi, yoki o‘tish, sakrash chegarasi deyiladi. 
 
5.1-rasm. Panjarani turli variantlarda to’ldirilishi 

---

171 
5.2-rasm. Perkolyatsiya P yuzaga kelish ehtimolligini to’ldirilgan tugunlar p