A. V. Vahobov, T. S. Malikov

Prof. L.Xodskiy moliya fanining chegaralarini biroz kengaytiradi 

va uning tarkibiga  pul  muomalasi  masalalarini ham kiritadi.

1882—1885  yillarda  «Moliyaviy  huquq»  asarini  nashr  ettirgan 

Sankt-Peterburg universitetining professori V.Lebedev ham moliya 

nazariyasini  rivojlantirishga  munosib  xissa  qo'shgan.  U  moliya 

tarkibiga  faqat  pul  daromadlarini  kiritibgina  qolmasdan,  natural 

soliqlami ham  qo'shadi,  davlat  xarajatlarini  esa,  uning tarkibidan 

chiqaradi.

XX  asrning  boshlarida  moliyaga  oid  M .Bogolepov, 

V.Tverdoxlebov, A.Bukovetskiy va  P.Genzellarning asarlari paydo 

bo'ldi.

Sho'rolar  davrida  moliya  fanining  taraqqiy  etishida 

V.Dyachenko,  A.Aleksandrov,  A.Birman,  E.Voznesenskiy, 

V.Chantladze,  B.Boldirev, V. Rodionova, P.Nikolskiylar o'ziga xos 

tarzda  yondashganlar.  Ularning  asarlari  hozirgi  kunda  o'z 

ahamiyatini  yo'qotgan  bo'lsa-da,  fikrimizcha,  keyingi  yillar 

tadqiqotchilari uchun qiziqarli predmet bo'lishi shubhasiz.

Moliya  taraqqiyotida  va  nazariy  masalalarini  tadqiq  etishda 

o'zbekistonlik moliyachi  olimlarning ham munosib hissasi bor.  Bu 

borada  prof.  H.R .Sobirov,  dots.  X.M .M uratov,  dots.

H.H.Muhamednazarov,  prof.  F.Sh.Shamsuddinov,  prof. 

Q.A.Yah’yoev,  prof.  O.O.Olimjonov,  prof.  T.S.Malikov,  prof. 

N.H.Haydarov,  prof.  O.K.  Iminov,  prof.  A.S.Jo'raev,  prof.

M.I.Almardonov,  prof.  N.X.Jumaev,  prof.  N.R.Qo‘zieva  va 

boshqalaming qarashlari o‘z o'rniga ega.

Bahs-munozara va nazorat uchun savollar

•  «Moliya» so‘zi,  eng avvalo,  qanday  ma’nolarni  anglatadi?

•  Moliyaning vujudga kelish shart-sharoitlari nimalardan iborat?

•  Moliya  va  moliyaviy  munosabatlaming  mohiyati  haqidagi 

tasawurlar  vaqt  o'tishi  bilan  o'z  ko'rinishini  qanday  o'zgartirib 

borgan?

•  Moliyaning  ijtimoiy-iqtisodiy  mohiyati,  taraqqiyot 

qonuniyatlari, tovar-pul munosabatlarining qamrab olish sohasi va 

ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi  roli  nimalar bilan belgilanadi?

•  Tarixiy  kategoriya  sifatida  moliyaning  vujudga  kelishi 

nimalarga bog'liq?

•  Moliya deb nimaga aytiladi?

•  Moliyaviy munosabatlaming farqlanuvchi xarakterli belgilari 

nimalardan  iborat?

•  Moliyaning xarakterli belgilariga nimalar kiradi?

•  Moliya  kimlar  (nimalar)  o'rtasida  vujudga  keladigan  pul 

munosabatlarini ifodalaydi?

•  O'zining  moddiy mazmuniga  ko'ra  moliya  nimalarni  ifoda 

etadi?

•  Moliyaviy  munosabatlaming  ijtimoiy-iqtisodiy  mohiyati 

qanday savolning tadqiq qilinishi  orqali  namoyon bo'ladi?

•  Taqsimlash  jarayonlarida  moliyadan  tashqari  yana  qanday 

iqtisodiy kategoriyalar ishtirok etadi?

•  Moliyaning  baho,  ish  haqi,  kredit  va  boshqa  iqtisodiy 

kategoriyalar bilan o'zaro bog'liqligi va farqli jihatlari  nimalardan 

iborat?

•  Moliyaning  mohiyati  nimalar orqali  namoyon bo'ladi?

•  Moliya qanday funksiyalami  bajaradi?

•  Eng avvalo, moliyaning taqsimlash funksiyasi qaerda namoyon 

bo'ladi?

•  Asosiy daromadlar MDni  moddiy ishlab chiqarish ishtirok­

chilari o'rtasida taqsimlash jarayonida qanday guruhlarga bo'linadi?

•  Qanday qayta taqsimlashlar natijasida ikkilamchi yoki «kelib 

chiquvchi» daromadlar tashkil  topadi?

•  Moliya  yordamida  amalga  oshiriladigan  YalM  va  MDni 

taqsimlash  va qayta taqsimlashning  pirovard  maqsadi  nimalardan 

iborat?

•  Moliyaning taqsimlash funksiyasi nimalarni amalga oshirishga 

imkoniyat va shart-sharoitlar yaratib beradi?

•  Moliya nazorat funksiyasining asosini nima tashkil  etadi?

•  Moliya  nazorat  funksiyasining  eng  muhim  vazifalari  nima­

lardan iborat?

•  Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida moliyaning nazorat 

funksiyasi nimalarga yo'naltiriladi?

•  Moliyaning  nazorat funksiyasi amaliyotda qanday organlar- 

ning faoliyatlari orqali namoyon boMadi?

•  Moliyaning funksiyalari nima orqali amalga oshiriladi?

• Takror ishlab chiqarish jarayoni o'z ichiga qanday bosqichlarni 

oladi?

• Takror ishlab chiqarish jarayonining har bir ishtirokchisi o'ziga 

tegishli boMgan  daromadni  qanday qismlarga boMadi?

• Jami  ijtimoiy  mahsulot  va  yalpi  ichki  mahsulotning  bir- 

biridan  farqlari,  ularning  afzallik  va  kamchilik tomonlari  nima­

lardan iborat?

• Jami  ijtimoiy  mahsulotning  umumiy  taqsimlanish  tartibi 

qanday?

• Jami  ijtimoiy mahsulot  qanday ikki  asosiy qismdan  iborat?

•  Nega hukumatlari soliqlar orqali shaxsiy daromadlami cheklab 

qo'ygan  mamlakatlarda  iqtisodiyot  o'sish  asosiga  ega  emas  deb 

qabul qilingan?

•  Iste’mol fondining tarkibiy qismlariga nimalar kiradi?

•  Ijtimoiy iste’mol fondlarining asosiy qismi nima orqali amalga 

oshiriladi?

• Takror ishlab chiqarish jarayonining har bir bosqichida moliya 

qanday shaklda va  tartibda  ishtirok etadi?

• Taqsimlash jarayoniga davlat aralashuvining balanslashtirilgan 

chegaralari  buzilsa,  butun  takror  ishlab  chiqarish  jarayoni  izdan 

chiqadimi? Nega?

•  Turli  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzumlarda  moliyaning  farqlanishi 

qanday sabablar bilan belgilanadi?

• Jamiyat  hayotida  moliya  rolining  oshib  borishini  nimalar 

belgilab beradi?

•  Nima  munosabati  bilan  moliya  umumiylik  xarakteriga  ega 

bo'ladi?

•  Quldorlik, feodal va kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya- 

larda (tuzumlarda) moliyaning genezisi (taraqqiyoti) qanday o'ziga 

xos xususiyatlar bilan belgilanadi?

•  Kundalik  turmushga  «finansi»  («moliya»)  atamasini  ilk bor 

kiritgan  muallif kim?

•  Moliya  bo'yicha  ishlaming  birinchi  mualliflari  qatoriga 

kimlarni kiritish  mumkin?

•  XVI [—XVIII  asrlarda  moliya  fanini  boyitishga  o'zlarining 

munosib hissalarini qo'shgan  nemis olimlari kimlar?

•  Mumtoz  maktab  vakillarining  moliya  to'g'risidagi 

ta’limotlarini  qanday to'rtta asosiy yo'nalishga  keltirsa bo'ladi?

•  XIX  asr  oxirlarining  yetakchi  moliyachi-olimlari  qatoriga 

kimlarni  kiritish  mumkin?

•  Moliya  sohasidagi  bayonning  birinchi  rus  muallifi  kim  va  u 

nimalarning tarafdori bo'lgan?

•  Yu.Krijanich  va  G.Kotoshixinlarning  moliya  xususidagi 

qarashlari  nimalardan  iborat?

•  XVIII  asrning  boshlarida  moliya  nazariyotchilarining  yirik 

vakili kim hisoblanadi va uning moliya sohasidagi  taklifini  qanday 

ifodalash mumkin?

•  Rossiyada  birinchi  bo'lib  kimning  asarida  «soliq»  atamasi 

ishlatilgan?

•  Moliya to'g'risidagi birinchi rus monografiyasi kim tomondan 

va qachon  yozilgan?

•  XIX asrning oxirlarida o'z asarlari bilan  moliya nazariyasini 

rivojlantirishga  munosib  hissa  qo'shgan  rus  olimlari  kimlar  edi? 

Ularning qanday asarlarini bilasiz?

•  Kimning  nazarida  moliya  vosita  yoki  resurs  emas,  balki 

munosabatlardir?

Ш И щ

•  XX asming boshlarida moliyaga oid kimlaming asarlari paydo 

bo'ldi?

•  Sho'rolar davrida moliya fanining taraqqiy etishiga munosib 

hissa qo'shgan qanday iqtisodchi olimlarni  bilasiz?

•  Moliya  genezisida  (taraqqiyotida)  va  uning  nazariy 

masalalarini  tadqiq  etishda  o'zbekistonlik  moliyachi  olimlarning 

zalvori  qanday  ob’ektiv  va  sub’ektiv  sabablarga  ko'ra  yuqori 

bo'lmagan?  Ulardan kimlarni bilasiz?

2-ВОВ. 

MOLIYAVIY SIYOSAT

2.1.  Moliyaviy siyosatning mazmuni va prinsiplari

Moliyaviy boshqaruvning barcha tizimi davlat moliyaviy siyosa­

tiga  asoslanadi.  Shuning  uchun  ham  moliyaviy  siyosat  moliyaviy 

boshqaruv tizimida eng asosiy element hisoblanadi.  Moliyaviy siyosat 

davlatning moliyaviy munosabatlar sohasidagi mustaqil faoliyatidir. 

Bu  faoliyat  davlatning  u  yoki  bu  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanish 

dasturini  amalga  oshirish uchun  tegishli  moliyaviy  resurslar bilan 

ta’minlashga qaratilgan.

Ijtimoiy  rivojlanish  deyilganda  faqatgina  maorif,  madaniyat, 

sog'liqni  saqlash  va  boshqa  ijtimoiy  ehtiyojlaming  rivojlanishi 

tushunilibgina  qolmasdan  jamiyatning  ijtimoiy  tuzilmasi  ham 

tushuniladi.  Shuning  uchun  moliyaviy  siyosatni  faqat  iqtisodiy 

siyosatga bog‘lab  qo'yish  maqsadga  muvofiq emas.

Siyosat davlat faoliyatining barcha yo'nalishlarini qamrab oladi. 

Siyosiy ta’sir ob'ekti hisoblangan ijtimoiy munosabatlar sohalariga 

bog'liq  ravishda  iqtisodiy  yoki  ijtimoiy,  madaniy yoki  texnikaviy, 

byudjet  yoki  kredit,  ichki yoki  tashqi siyosat to'g'risida gapiriladi.

Moliyaviy siyosat o'z-o'zini bosib turuvchi mustaqil ahamiyatga 

ega  bo'lib,  bir  vaqtning  o'zida  ijtimoiy  faoliyatning  har  qanday 

sohasida  davlat  siyosatini  amalga  oshirishning  muhim  vositasi 

hisoblanadi.  Bu  yerda  uning  iqtisodiyot,  ijtimoiy  soha,  harbiy 

islohotlar yoki xalqaro munosabatlar bo'lishi jiddiy ahamiyatga ega 

emas.

Siyosat,  siyosiy  ta’sir  va  siyosiy  rahbarlik  quyidagi  uch 

elementlardan tarkib topadi:

•  bosh maqsadni aniqlash va qo'yish hamda jamiyat hayotining 

ma’lum bir davriga xos qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun yechi­

lishi zarur bo'lgan istiqboldagi va yaqin kunlardagi vazifalami aniq­

lashtirish;

•  qo'yilgan maqsadlarga qisqa muddatlarda erishiladigan, yaqin 

kunlardagi  va  istiqboldagi  vazifalar  esa  oqilona  tartibda  hal

qilinadigan munosabatlaming metodlari, vositalari va aniq shakllarini 

ishlab chiqish;

• 

qo'yilgan vazifalami yechishga qodir bo'lgan kadrlarni tanlash 

va joy-joyiga qo'yish, ularning bajarilishini  tashkil etish.

Demak,  takror  ishlab  chiqarishning  alohida  ehtiyojlarini 

qondirish va  uzluksiz takror  ishlab  chiqarish jarayonini  moliyaviy 

resurslar  bilan  ta’minlash  uchun  ijtimoiy  boylikni  shakllantirish, 

taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  jarayonlariga  yo'naltiriladigan 

maqsad  va  vazifalarning  yechilishini  aniqlashga  moliyaviy siyosat 

deyiladi.

Moliyaviy  siyosatga  quyidagicha  boshqa  ta’rif  ham  berish 

mumkin:  moliyadan  foydalanishning  metodlari,  uni  tashkil 

qilishning amaliy shakllari va metodologik prinsiplarining majmuiga 

(yig'indisiga)  moliyaviy siyosat deyiladi.

Ayrim hollarda moliyaviy siyosat davlatning o'z funksiyalarini 

bajarishi-uchun moliyaviy munosabatlardan foydalanish bilan bog'liq 

bo'lgan  davlat  organlarining  ma’lum  bir  faoliyati  sifatida  talqin 

qilinadi.  Bunday  talqin  o'zida  bir  necha  xavfni  mujassam  etadi. 

Buning boisi shundaki,  milliy xo'jalik taraqqiyotida davlatning roli 

to'g'risidagi  jamiyatda  hukmron  tasawurlarga  muvofiq  ravishda 

davlatning  vazifalari  va  funksiyalari  ham  o'zgaradi,  transformat- 

siyalanadi.  Masalan,  mamlakat iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi, 

aholi turmush darajasi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini tenglashtirish 

va  shunga  o'xshash  davlatning  funksiyalari  va  vazifalarini 

aniqlaydigan boshqa bir qancha masalalar hamon munozaraligicha 

qolmoqda.  Buning  ustiga,  moliyaviy  siyosatdan  faqat  davlatning 

funksiyalarini bajarish vositasi sifatida foydalanish davlat hokimiyat 

organlari,  mahalliy  o'z-o'zini  boshqarish  organlari  bilan  moliya 

tizimining  boshqa  sub’ektlari,  ya’ni  aynan  mamlakatning  aholisi 

va xo'jalik yurituvchi sub’ektlari manfaatlari o'rtasida qarama-qar- 

shiliklarni keltirib chiqadi.

Masalan, ko'plab mutaxassislar, shu jumladan, davlat hokimiyat 

organlarining vakillari  tomonidan  amaldagi  soliq  mexanizmining 

samarasiz  ekanligi,  biznesning  ayrim  sohalari  uchun  esa  uning 

oqibati juda  yomon  natijalarga  olib  kelishi  mumkinligi  ilmiy  va 

amaliy jihatdan asoslansa-yu, moliyaviy siyosat uzoq vaqt davomida

o'zgarmasdan qolaversa, amalga oshiriladigan soliq islohotlari uning 

mohiyatini  o'zgartirmasa,  bunday  holda  davlatning  moliyaviy 

siyosati  davlat  hokimiyatining  tegishli  organlari  tomonidan  faol 

ravishda  hayotga  tadbiq  etilayotgan  alohida  shaxslar  guruhining 

moliyaviy siyosatiga aylanib qoladi.

Yuqorida bayon qilinganlardan quyidagi  uch  mantiqiy xulosa 

kelib chiqadi:

•  birinchidan, moliyaviy siyosat faqat o'z manfaatlarini ko'zda 

tutadigan hokimiyat organlarining u yoki bu maqsadlarga erishishi 

vositasi emas, balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini yechish 

vositasi bo'lishi kerak;

•  ikkinchidan,  davlatning  moliyaviy  siyosati  faqat  davlat 

hokimiyat  organlarining  emas,  balki  moliya  tizimi  barcha 

sub’ektlarining manfaatlarini hisobga olishi lozim;

•  uchinchidan,  davlat  moliyaviy  siyosati  va  davlat  hokimiyat 

organlarining moliyaviy siyosatini farqlash zarur.

Shunday  qilib,  davlat  moliyaviy  siyosatini  mamlakat  moliya 

tizimining  barcha  bo'g'inlarida  moliyaviy  resurslar  o'sishini 

mutanosiblashtirilgan  holda  ta’minlash  bo'yicha  davlat  ijtimoiy- 

iqtisodiy siyosatining bir qismi sifatida qarash kerak.  Xorijiy tajriba- 

laming ko'rsatishicha, moliyaviy resurslaming mutanosiblashtirilgan 

holda  o'sishi  zarurligini  inkor  etish  mamlakat  moliya  tizimining 

degradatsiyalashuviga,  iqtisodiyotning yemirilishi va vayron bo'li­

shiga olib keladi.

Moliyaviy siyosatning o'ziga xos bo'lgan eng asosiy xususiyati 

shundan  iboratki,  bu  siyosat  mamlakat  ishlab  chiqaruvchi 

kuchlarining rivojlanishiga va iqtisodiy muvaffaqiyatlarga uzluksiz 

ravishda ta’sir ko'rsatib turishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Bunday 

siyosat  aholining  turmush  farovonligini  ta’minlab  va  davlat 

daromadlari  manbaini  ko'paytirib,  moliyaviy  xo'jalikka  nisbatan 

eng yuqori natijalami berishi mumkin. Moliyaviy siyosat ana shunga 

yo'naltirilganligi orqali uning quyidagi eng asosiy maqsadini aniqlash 

mumkin: jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, aholi turmushi 

darajasi va  sifatini  oshirish  uchun  moliyaviy  sharoitlarni  yaratish 

moliyaviy siyosatning asosiy maqsadidir.

Agar gap korxonalaming moliyaviy siyosati xususida ketadigan

bo‘lsa, bu narsa korxona moliyaviy menejerlarining biznesni yuritish 

maqsadlariga  erishish  borasidagi  faoliyatini  anglatadi.  Korxona 

moliyaviy  siyosatining  maqsadi  quyidagilardan  iborat  bo'lishi 

mumkin:

•  raqobat  kurashi  sharoitida  korxonaning  sog'lom  faoliyat 

ko'rsatishiga erishish;

• yirik  moliyaviy  muvaffaqiyatsizliklardan  va  bankrotga 

(kasodga) uchrashdan qochib qutilish;

•  raqobatchilar bilan kurashda yetakchilikka erishish;

•  korxonaning bozor qiymatini  maksimallashtirish;

•  korxona  iqtisodiy salohiyatining  o'sish  sur’atlarini  barqaror 

o'stirish;

•  ishlab chiqarish va realizatsiya hajmini oshirish;

•  foydani maksimallashtirish;

•  xarajatlarni minimallashtirish;

•  rentabelli faoliyatni ta’minlash

•  va boshqalar.

Korxona  moliyaviy  siyosatining  u  yoki  bu  maqsadlaridagi 

ustuvorlik,  eng  avvalo,  biznes  yuritishning  maqsadlariga  muvofiq 

ravishda aniqlanadi.  Qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun tegishli 

moliyaviy mexanizmdan foydalaniladi.

Moliyaviy siyosat moliyaning o'zida bevosita mujassam bo'lgan 

boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini,  ishning aniq metodlari, 

moliya tizimi (boshqaruv sub’ektlari) organlarini tashkil qilish bilan 

bir joyga bog'lashga  imkon  beradi.  Dunyoning barcha  mamlakat­

larida moliyaviy siyosat moliya tizimi orqali amalga oshirilib, uning 

faoliyati quyidagi  prinsiplar asosida quriladi:

•  moliya  tizimi  bo'g'inlarining  o'ziga  xos  xususiyatlarini 

inobatga olib moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish;

•  barcha moliyaviy muassasalar funksiyalarining umumiyligi;

•  barcha  quyi  boshqaruv  organlarining  faol  ishtirokida 

markazdan umumiy boshqarish.

Moliyaviy  siyosatni  amalga  oshirishning  asosiy  metodologik 

prinsiplari quyidagilardan iborat:

•  oxirgi maqsadga bog'liqlik;

•  xo'jalikdagi barcha tarmoqlaming makroiqtisodiy mutanosibligi;

• jamiyat a’zolarining manfaatlariga muvofiqligi;

•  haqiqiy imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoit- 

larni hisobga olish.

Moliyaviy siyosat dasturlarini  (uzoq,  o‘rta va qisqa muddatli) 

bajarish  uchun  moliyaviy  resurslami jalb  qilish,  ularni  taqsimlash 

va  qayta  taqsimlashga  yo'naltirilgan  davlat  tadbirlari  majmui 

ta’minlaydi.  Bu tadbirlar orasida moliyaviy munosabatlaming shakl­

lari va normalarini  huquqiy tartibga solish muhim o‘rin egallaydi.

0 ‘z-o‘zidan  moliyaviy  siyosat  yaxshi  yoki  yomon  bo‘lishi 

mumkin  emas.  Uning  yaxshi  yoki  yomon  ekanligi jamiyat  (yoki 

uning  ma’lum  bir  qismi)  manfaatlariga  qanchalik  muvofiqligi  va 

quyilgan maqsadlarga erishish hamda aniq vazifalarning yechilishiga 

qay darajada ta’sir ko‘rsatganligi  bilan belgilanadi.

Hukumatning  moliyaviy siyosatiga baho  berish  uchun  va  uni 

o'zgartirish bo'yicha tavsiya berish uchun, birinchi navbatda, butun 

jamiyat  manfaatlari  va  aholining  alohida guruhlari  manfaatlarini 

ajratgan  holda jamiyat  taraqqiyotining  aniq  dasturiga,  yechilishi 

lozim bo'lgan  masalalarning  muddatlari va metodlarini aniqlagan 

holda  istiqboldagi  va  yaqin  yillardagi  vazifalarning  tavsifiga  ega 

bo'lmoq lozim.  Faqat ana shunday sharoitdagina moliyaviy siyosatni 

amalga oshirishning  konkret  mexanizmini  ishlab  chiqish  va unga 

xolisona baho berish  mumkin.

Agar  moliyaviy  siyosat  ijtimoiy  taraqqiyot  ehtiyojlarini, 

jamiyatdagi barcha qatlamlar va alohida gumhlarning manfaatlarini, 

ma’lum  tarixiy  sharoitni  va  hayotning  o'ziga  xos  xususiyatlarini 

yuqori darajada  hisobga oladigan bo'lsa,  uning  natijalari  shuncha 

samarali bo'ladi.

Bir  vaqtning  o'zida,  moliyaviy  siyosatning  muvaffaqiyati 

muvofiqlashtirish  mexanizmining  sifatli  ishlab  chiqarilishiga  va 

jamiyatdagi turli qatlamlar manfaatlarini amalga oshirilishiga hamda 

davlat  ixtiyorida  bo'lgan  ob’ektiv  imkoniyatlarning  mavjudligiga, 

ya’ni jamiyat ijtimoiy tizimidagi hamda ijtimoiy ong va psixologiya 

holatidagi  o'zgarishlarni  hisobga  olgan  holda  moliyaviy  siyosatni 

amalga oshirilishiga, ayrim hollarda, bir-biriga qarama-qarshi ta’sir 

ko'rsatuvchi  omillaming  ta’siridan  har  tomonlama  foydalanish 

mexanizmini ishlab chiqishga bevosita bog'liq.