A xarajatlari

Sug`urta tashkilotlarida moliyaviy natijani shakllanishi.

O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi ―Investitsiya faoliyati to`g`risida‖gi qayta tahrirdagi Qonunida investitsiyaga quyidagicha ta‘rif berilgan: ―investitsiya - iqtisodiy va boshqa faoliyat ob‘ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne‘matlar hamda ularga doir huquqlar‖⁶, sifatida ta‘riflanadi.

YUqorida keltirilgan fikrlarni tahlil qilish orqali shunday xulosaga kelish mumkinki, ―investitsiyalar‖ tushunchasi ―kapital qo`yilmalar‖, ―investitsiyalarning mulkiy shakli‖, ―kapital‖, ―kredit‖ va boshqa tushunchalarga qaraganda kengroq,
―sig`imliroq‖ tushuncha hisoblanadi⁷. Kapital qo`yilmalar investiitsilarning tarkibiy qismi hisoblanadi. SHuning bilan birgalikda investitsiyalarning tarkibida kapital qo`yilmialardan tashqari aylanma mablag` (vosita)lar ham mavjud. Demak, ko`rinib turibdiki, kapital qo`yilmalar tushunchasi aynan investitsiyalar





⁶ O‘zbekiston Respublikasining ―Investitsiya faoliyati to‘g‘risida‖gi Qonuni, 1998. 24 dekabr. //Soliqlar va bojxona xabarlari. 4-son, 1999. 3-b.
⁷ G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. T.: ―Moliya‖ nashriyoti, 2003. 28-b.
tushunchasini anglatmaydi.⁸ Umumlashtiradigan bo`lsak, investitsiyalar bu faqat uzoq muddatli kapital qo`yilmalar bo`libgina qolmasdan, balki qisqa muddatli qo`yilmalarni ham o`z ichiga oladi. Demak, investitsiyalar - mulkchilikning barcha ko`rinishlaridagi moddiy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy-ijtimoiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.
―CHet el investitsiyalari to`g`risida‖gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasiga ko`ra ―chet el investorlari asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat ob‘ektlariga qo`shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka doir huquqlar, chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O`zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari‖⁹, deb e‘tirof etiladi.
Sug`urta kompaniyalari asosiy faoliyati Bilan bir qatorda investsiya faoliyatini xam amalga oshirish imkoniyatiga egadir. Odatda, sug`urta kompaniyalarining sug`urtaviy xizmat ko`rsatish o`ziga xos xususiyatga ega ya‘ni, mijoz dastlab sug`urtalovchiga sug`urta badalini shartnoma tuzilishi Bilan to`laydi. Sug`urta shartnomasi muddatining tugashi xizmat to`liq ko`rsatilganligini bildiradi. Demak, sug`urta kompaniyalarida moliya resurslarining xarakati xususiyatlari shunga olib boradiki, sug`urta kompaniyalari ixtiyorida shartnomani amal qilish mobaynida qo`shimcha daromad olish maqsadida investitsiyalash mumkin bo`lgan vaqtinchalik majburiyatdan xoli bo`lgan katta miqdorda vaqtincha bo`sh mablag`lar to`planadi. Sug`urtalovchilar bu mablag`larni qo`shimcha daromad olish maqsadida turli ob‘ektlarga investitsiya qilishlari mumkin.
Sug`urta tashkilotlari tasarrufida kata miqdordagi moliyaviy resurslarni to`planishi, ularni iqtisodiyotni rivojlanishida muxim rol o`ynashini ko`rsatadi. Sug`urta qiluvchilar tomonidan moliya resurslarining to`planishi sug`urtani faol investitsion siyosat yo`li Bilan iqtisodiyotning asosiy omiliga aylantiradi. Boshqacha so`z Bilan aytganda, sug`urtalovchilar turli polis egalaridan olingan passiv pul mablag`larni moliya bozorida xarakat qiluvchi aktiv kapitaliga aylantirishadi.
Sug`urta ompaniyasi investitsion imkoniyatlarini quyidagi omillar belgilaydi:

• 
  yig`iladigan sug`urta mukofotlari xajmi;
  
• 
  sug`urta portfeli xajmi;
  
• 
  amalga oshirilayotgan sug`urta xizmatining foydaliligi yoki zararliligi;
  
• 
  sug`urta rezervlarini shakllantirishga davlat tomonidan qo`yiladigan talablar;
  
• 
  tuzilgan sug`urta shartnomalari muddati;
  
• 
  o`zlik mablag`lari xajmi.
  

Cug`urta kompaniyasining investitsion imkoniyatlari taxminan shunday



⁸ Investitsii: Uchebnoe posobie /G.P. Podshivalenko, N.I. Laxmetkina, M.V. Makarova i dr. –M.: KNORUS, 2004. S.7. (Finansovaya akademiya pri Pravitelstve RF).
⁹ O‘zbekiston Respublikasining ―Chet el investitsiyalari to‘g‘isida‖gi Qonuni, 1998. 30 aprel. //Xalq so‘zi. 1999. 12 yanvar. 7-son. 1-b.
deyarli shakllanib boradi. Investitsion imkoniyat asosiy qismi «O`zlik mablag`lar‖ga to`g`ri keladi. Sug`urta rezervi esa domiy ravishda sug`urta qoplamalari to`lanishiga qarab o`zgarib turadi.
Sug`urta kompaniyasining investitsion portfeli tizimi, uning moliyaviy barqarorligini ta‘minlashi lozim va u odatda sug`urta nazorati me‘yorlari bilan belgilanadi. Unda sug`urta zaxiralarining vaqtinchalik bo`sh turgan mablag`larini joylashtirish tartibi belgilanadi.
O`zbekiston o`z mustaqilligini qo`lga kiritgandan so`ng, sug`urta kompaniyalari bo`sh mablag`larini turli ob‘ektlarga investitsiya qilish imkoniyati tug`ildi. 1993 yilning 6 mayida qabul qilingan ―Sug`urta to`g`risda‖gi Qonunning 25-moddasida ―Sug`urta tashilotlari o`z moliyaiy manbalarini boshqa yo`l bilan foydalanishga xaqlidir‖, deb ko`rsatilgan edi. Ammo 2002 yilning 5 aprelidagi ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining VIII-sessiyasida qabul qilingan «Sug`urta faoliyati to`g`risida‖gi Qonunning 6-moddasiga muvofiq ―sug`urtalovchilar sug`urtani amalga oshirish bilan bevosita bog`liq bo`lmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishlari mumkin emas‖ deb belgilangan. Demak, sug`urtalovchilarning investitsiya faoliyati qat‘iy cheklangan. SHuningdek, Ushbu qonunning yuqorida ko`rsatib o`tilgan moddasida sug`urtalovchilar maxsus vakolatli davlat organi belgilaydigan tartib va shartlardagi investitsiya faoliyati bilan shug`ullanishlariga ruxsat berilgan. Ma‘lumki, O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2006 yil 6 mayda tasdiqlangan, №1571 raqam Bilan davlat ro`yxatidan va 2006 yil 22 aprelda tasdiqlangan, №1565 raqami bilan davlat ro`yxatidan o`tgan buyruqlariga asosan, sug`urta kompaniyalari tomonidan sug`urta rezervlarini tashkil qilish va investitsiyalashning tartiblari belgilangandir.
Jumladan, unda respublika sug`urta kompaniyalarining sug`urta aktivlarini joylashtirish tartiblari, investitsiyalashning qonunchilikda belgilangan quyidagi asosiy talablarga javob berishi lozim:

1. 
   Diversifikatsiya;
   
2. 
   Qaytishliligi;
   
3. 
   Likvidliligi;
   
4. 
   Foydaliligi.¹⁰
   

Investitsion faoliyatning diversifikatsiyasi birinchi navbatda sug`urta kompaniyasi investitsion portfelining barqarorligini ko`zda tutadi. Ma‘lumki, sug`urta kompaniyalari ularga o`z mablag`larini qo`yishi mumin bo`lgan investitsion loyixalar tshplami sarmoya bozorining rivojlanish darajasiga bog`liq. Xozirgi paytda sug`urtalovchilarning vaqtinchalik bo`sh turgan mablag`lari tijorat banklari depozitlariga, qimmatli qog`ozlarga joylashtirilishi, korxona va ko`chmas mulklarga investitsiya qilinishi mumkin. Investitsiya portfel tarkibi va tizimini tartibga solish odatda kiritilgan mablag`larning turlari bo`yicha minimum va maksimumni belgilash yo`llari orqali amalga oshiriladi.



¹⁰ Prikaz Ministerstva Finansov Respubliki Uzbekistan, zaregistrirovan №1565 ot 22.04.2006 «Ob utverjdenii polojeniya o poryadke opredeleniya predelno dopustimogo razmera obyazatelstv po otdelnim riskam, svokupnogo razmera obyazatelstv i normativov platejesposobnosti straxovshchikov»
SHu Bilan birga, dunyoning etakchi kompaniyalarining tajribasiga ko`ra, kompaniya investitsion portfelining korxonap va ko`chmas mulklar ustav fondiga investitsiyalari 15%, qimmatli qog`ozlarga investitsiyalari 25-60%, tijorat banklari depozitlariga mablag`lari 15-30%, investitsiyaning boshqa tutsrlariga 1-12% dan oshmaydigan miqdorlarda joylashtiradilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mablag`lar yalanishini to`g`ri tashil etish muxim axamiyatga ega. Chunki, mablag`lar aylanishi eng ma‘qul variantini topish pirovard natijada korxona faoliyatini foyda bilan yakunlashiga olib keladi.
Sug`urta faoliyatida joriy natijalar sug`urta badallari ko`rinishida sug`urta kompaniyalari xisob – raqamiga kelib tushgan pul mablag`lari aylanishi xisobidan daromad kelish imkoniyati yuzaga keladi.
Ushbu daromadlar sug`urta kompaniyalarini sug`urta zaxiralarini shakllantirish orqali xarajatlar qismini qoplash va foyda olish manbai bo`lib xizmat qiladi.

4.