Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti boshlang‘ich ta‟lim yo‘nalishi

2.6. Olmosh so‟z turkumida so‟z yasalishi
Olmosh (lotincha: pronomen) —ot,sifat,sonoʻrnida qoʻllanuvchi mustaqilsoʻzturkumi. Olmoshlarning asosiy maʼnosi va qaysi soʻz turkumi oʻrnida qoʻllanishi matnda oydinlashadi. Olmoshlarning maʼnosi noaniq va umumiy boʻladi. Maʼno va grammatik xususiyatlariga koʻra, Olmosh umumlashgan predmet (Olmosh - ot: men, sen, u, kim, nima, hech kim, hech nima), umumlashgan belgi (Olmosh - sifat: bu, shu, oʻsha, qaysi, allaqanday, hech qanday), umumlashgan miqdor (Olmosh - son: qancha, necha, shuncha, oʻshancha) bildi-ruvchi Olmoshlarga boʻlinadi. Olmoshlar noaniqligi, soʻz yasalishining yoʻqligi bilan boshqa soʻz turkumlaridan farqlanadi. Olmoshlar maʼno va grammatik xususiyatlariga koʻra, quyidagi turlarga boʻlinadi: kishilik Olmoshlari — men, sen, u, biz, ular boʻlib, shaxslar oʻrnida ishlatiladi, oʻzlik Olmosh — oʻz soʻzidan iborat boʻlib, predmet maʼnosini kuchaytirib, taʼkidlab koʻrsatadi; koʻrsatish Olmosh — bu, shu, oʻsha, u, ana, mana kabilar predmet va uning belgilarini koʻrsatadi; soʻroq Olmosh — kim? nima? qancha? qanday kabilar predmet, belgi va miqdor haqida soʻroqni bil-diradi; belgilash-jamlash Olmosh — hamma, bari, baʼzan, har nima, har qanday kabilar predmet va uning belgisini umumlashtirib, jamlab koʻrsatadi; boʻlishsizlik Olmosh — hech kim, hech qanday, hech qanaqa, hech qaysi kabilar inkor maʼnosini bildiradi. «Asosdosh so„zlar yasang» o„yini orqali. Bunda o‗quvchiga bir asos beriladi va uni davom ettirish vazifasi topshiriladi. Masalan, ter – terim – terimchi – terimchilik
– guliston – ...; bog‘ – bog‘bon – bog‘cha kabi.
Sir emaski, ona tilini o‗qitish va o‗rgatishning barkamol avlod tarbiyasidagi o‗rni beqiyos. Biroq o‗z tilida savodli yozib, erkin fi krlay olish, uning har bir unsurini ongli ravishda idrok etib, jozibasini to‗la his qilish ko‗nikmasini o‗stirish, nutq madaniyatini to‗laqonli shakl lantirishda ―Morfologiya‖ bo‗limi uchun ajratilgan har bir soatdan samarali foydalanish ham maqsadga muvofi qdir. Shu bois ushbu bo‗limdagi mavzularning o‗quvchilar tomonidan qiziqib, mukammal va ijodiy o‗zlashtirilishida o‗qituvchi shaxsan ahamiyat berishi lozim bo‗lgan holatlar borki, shular xususida ba‘zi mulohazalarni bildirmoqchimiz.
6-sinfda so‗z va so‗z shakllarini o‗rgatishda ona tilidagi u yoki bu so‗zga muqobil bo‗lgan, boshqa tillarga mansub, lekin o‗quvchilarga tanish so‗z va so‗zlar tarkibini chog‗ishtirib berish yoki bir asosdan hosil qilingan so‗z va so‗z shakllarini andozaga solib, tizim sifatida qiyoslab ko‗rsatish o‗rinli. Bunday qiyosiy jadval tavsiya etilgach, ona tilining lug‗aviy boyligini ta‘kidlagan holda uning boshqa biror tildan kam emasligi, balki tarkibiy qismlarga ajralishdagi ustuvorligi, ya‘ni oson ligi, oddiyligi tushuntirilishi kerak. Shu maqsadda o‗quv chilarni ijodiy fi krlashga tortish uchun bitta asosdan hosil qilingan so‗zlar tizimini tavsiya etish maqsadga mu vofi
q. Masalan, ―gul‖ asosidan hosil qilingan so‗z va so‗z shakllarining tarkiblanishini quyidagicha qiyoslash mumkin:

1. 
   slayd
   

№