Abdullayeva dildora shukurullo qizi

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

Amaliy mashg’ulot 

Dunyo tuproqlari xaritasini ishlash 

 

 

Topshiriq-1:  quyida  berilgan  savollarga  mustaqil  ravishda  turli 

adabiyotlar  va  Internet  manbalaridan  ma’lumotlar  izlang,  ularni  tahlil  qiling 

va yozma  javob tayyorlang. 

Savollar 

1.  Nima sababdan quruqlikda turli tuproqlar tarqalgan? 

 

Quruqlikda  turli  tuproqlarning  tarqalishi  tuproq  paydo  qiluvchi  omillarning  ta’siri 

bilan  o`zaro  bog’liqdir.  Tuproq  paydo  qiluvchi  omillar  o`z  ta’sirlarining  geografik 

ko`lamiga  ko`ra  ikki  guruhga  ajratiladi.  Birinchi  guruhga  iqlim,  organizmlar  va 

o`lkaning  Yoshi  bo`lib,  geografik  kenglik  miqyosida  quruqlikning  katta  qismlariga 

ta’sir  ko`rsatadi.  Ushbu  omillar  quruqlik  tuproqlari  turlicha  bo`lishiga  ta’sir  qiladi. 

Ikkinchi  guruh-relyef,  mikroiqlim,  ona  jins  va  inson  faoliyati  bo`lib,  bu  tuproq tipining 

ichidagi  kichik  taksonomik  birliklar,  ya’ni  tuproq  tipchalari,  turlari  va  xillari 

kabilarning  paydo bo`lishida asosiy ro`l o`ynaydi. 

 

 

2.  Tog’li  hududlarda  tuproq  hosil  bo’lish  jarayonining  qanday  o’ziga  xos 

xususiyatlari mavjud? 

 

Tog’li  rayonlarda  yuqori  qismlariga  ko`tarilgan  sari  iqlim  va  o`simliklarning 

o`zgarishi  bilan  tuproqlar  ham  o`zgaradi  va  tog’  yonbag’irlarida  vertikal  mintaqalar 

hosil  qiladi,  buni  tuproqlarning  vertikal  zonallik  tarqalishi  deb  ataladi.  Tekisliklarda 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

tuproq  tiplari  janubdan  shimolga  tomon  biri  ikkinchisi  bilan  qanday  o`rin  almashib 

joylashgan  bo`lsa,  tog’li  relyef sharoitida ham xuddi shunday o`sha tekislikdagi tuproq 

tiplari  tog’ning  etagidan  yuqorisigacha  joylashgan  degan  xulosaga  kelingan.  Aslida esa 

tog’larda  relyefning  murakkabligi  va  tuproq  paydo  qiluvchi  jinslarning  hilma  xilligi, 

quyosh  radiatsiyasining  miqdori,  atmosfera  yog’inlari  bilan  namlanish  sharoiti, 

o`simlik  qoplamining  tiplari  va  hayvonot  dunyosi  bilan  bir  tog’li  rayon  ikkinchisidan 

va  umuman  tekisliklardan  keskin  farq  qiladi.  Bunday  tafovutlar  tog’li  rayon  tuproqlari 

keng  ko`lamda  o`rganilishi  tufayli  aniqlanildi.  Ammo  tog’  tuproqlarining  paydo 

bo`lish  tabiati  murakkab  va  hilma  xildir.  Tog’li  rayonlarda  o`ziga  xos  «avtonom» 

tuproq paydo bo`lish sharoiti mavjuddir. Shunga ko`ra tog’larda tog’-o`tloq tuproqlari, 

tog’  o`rmon  qo`ng’ir  tuproqlari,  jigarrang  tuproqlar  va  bo`z  tus  tuproq  tiplari 

aniqlanganki,  bu  tuproq  tiplari  tekisliklarda  uchramaydi.  Tog’li  rayonlarda  vertikal 

mintaqalar  bo`yicha  tarqalgan  tuproqlar  o`zining  qalinligi,  mexanik  tarkibi,  fizik  va 

kimyoviy  xossalari  bilan  tekislikdagi  tuproqlardan  anchagina  farq  qiladi.  Shunga 

muvofiq  tog’lardagi  tuproq  tiplarining  nomini  atashda  «tog’»  so`zi  qo`shib  ishlatiladi. 

Masalan,  tog’  tundra,  tog’  podzol,  tog’  qora  tuprog’i  kabilar.  Bundan  tashqari  tog’li 

rayon  qaysi  geografik  kenglikda va qaysi tuproq geografik zonasida joylashgan b o`lsa, 

undagi vertikal  zonallik  xuddi o`sha zonaning tuproq tiplari  bilan  boshlanadi. 

 

3.  Yer yuzidan qanday tuproq bioiqlim mintaqalari va oblastlari mavjud?  

 

Tuproq-bioiqlim  mintaqasi  o‘zining  atmosfera  yog‘inlari  bilan  namlanish  darajasi 

va  harakteriga  ko‘ra  quyidagi:  nam  (gumid  va  ekstragumid),  o‘tuvchi  (subgumid  va 

subarid),  va  quruq  (arid  va  ekstraarid)  oblastlarga  bo‘linadi.Birinchi  oblastga  o‘rmon-

tayga  va  tundra  zonasi,  ikkinchisiga  –  dasht  kserofit  o‘rmon  va  savannalar, uchinchisi 

esa chalacho‘l va cho‘l o‘simliklari  qoplamli  zona kiradi.    

Tuproqlar quyidagi tuproq bioiqlim  mintaqalari  ajratiladi. 

1). Sovuq (qutbiy):  

2)  Mo‘tadil  sovuq  (boreal)  mintaqada  o`rmon,  botqoq  o`simliklari  ostida  tuproq 

hosil  qiladi,  Yoshi  5-10  ming  yil.  Tuproq  podzolli,  nordon, muzloqli,  taiga temirli. Fe, 

Al oksidlari  hosil bo`ladi, neosintez kuzatilmaydi. 

3)  Mo‘tadil  (subboreal)  mintaqada  yosh  tuproqlar  muzlanishlar  davridan  so`ng 

yoki  sal  oldin  pliosenda  hosil  bo`lgan.  Bunga  qora  tuproqni  o`tloq  sharoitida  hosil 

bo`lishi  dalilidir. 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

4)  Mo‘tadil  iliq  (subtropik)  mintaqada  tuproqlar  4  ta  mavsumiy  sharoitda  paydo 

bo`lgan.  Bu  tuproqlar  uchun  zichlanish  xos,  ular  montmorillonitli  glinalar  tufayli 

zichlashadi. 

       5)  Subarktika,  arktika  mintaqasi.  Bular  arktika  va  subarktika  tuproqlaridir. 

Gumusli  chuntaklar  uchraydi.  Sovuqdan  nurash kuchli. Subarktikada muzloqli jarayon, 

yoriqlar, termokarst, surilmalar  sodir bo`ladi. 

 

4. Zonal tuproqlar deganda nimani tushunasiz? 

 

Zonal  tuproqlar  -  ma’lum  zonaning  fizik-geografik  sharoitlarga  eng  mos 

keladigan  genetik  xususiyatlari  va  tuproqni  shakllantirish  jarayoni  tipik  zonali 

o’simliklar  ostida  shakllangan  tuproqlardir.  Tuproqlarning  zonal  qonuniyati  XIX 

asrning  ohirida V.V.Dokuchayev  tomonidan kashf qilingan. 

 

Zonal tuproqlarga N.M. Sibirsev quyidagilarni kiritgan: 

  Laterit; 

  Atmosfera-changi  (xozirgi  serozem); 

  Cho`l-dasht (hozirgi  kashtan, qo`ng’ir tuproqlar); 

  Qora tuproq; 

  Chimli  va ramenno podzol tuproq; 

  O`rmon bo`z (podzol); 

  Tundra 

 

5. Introzonal tuproqlar deganda nimani tushunasiz? 

 

Tuproqlarning    introzonal  tarqalishi.  Tuproq  tiplarining  shakllanishida  va 

ularning 

tarqalishida 

tuproq 

paydo 

qiluvchi 

omillardan 

birontasining 

roli 

boshqalarinikiga  nisbatan  kuchliroq  va  ko`proq  bo`ladi,  natijada  shu  zonada  tarqalgan 

asosiy  tuproq  tipidan  keskin  farq  qiluvchi  tuproq  tipi  shu  zona  ichidan  joy  oladi  va 

buni  tuiroqlarning  introzonal 

(zona  ichida) 

tarqalishi  deb  ataladi.  Masalan,  podzol 

tuproqlari zonasidagi  botqoq tuproqlar, 

 

           Introzonal  tuproqlarga N.M.Sibirsev quyidagilarni  kiritgan: 

  Salonslar; 

  Botqoq; 

  Chirindili-karbonatli 

 

 

 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

Topshiriq-2: 

quyida 

berilgan 

jadvalni 

 

adabiyotlar 

va 

Internet 

manbalaridan  to’ldiring.

 

T/

r 

Dunyoda 

tarqalgan 

tuproq 

turlari 

Tuproq 

iqlim 

mintaqalari 

Tarqalgan 

hududlari 

Kiruvchi tuproq 

tiplari 

Egallagan 

maydoni 

(km

2

 yoki 

gektar) 

To’liq tavsifi 

1 

Arktika 

 

 

 

 

 

 

 

 

Polyar(qutb) 

 

 

 

Shimoliy  Muz 

okeanining  eng 

shimoliy  orollarida 

(Yangi Yer 

orolining  janubi  va 

Koluchev orolidan 

tashqari)  Sibirning 

uncha keng 

bo’lmagan qirg’oq 

maydonlarini 

egallaydi. 

 

 

Arktika 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tundra 

Yer 

yuzasining 

0.19% ni 

tashkil  etadi. 

(Taxminan 

0.96 

mln.km

2

) 

 

 

Yer 

yuzasining 

0.01% ni 

tashkil  etadi. 

(Taxminan 

0.05 

mln.km

2

) 

 

Ular qutb 

mintaqasidagi 

Arktika 

zonasining  og’ir 

iqlim  sharoitida 

shakllangan. 

Uning chirindi 

miqdori  1.5-3% 

 

Ular turli  xil 

genezisli  (dengiz, 

ko’l-allyuvial  va 

boshqalar) loy 

balchiqli 

cho’kindilarda 

buta.o’t va mox 

o’simliklari 

ostida hosil 

bo’ladi. 

 

2 

Tundra-

gleyli 

 

 

 

 

 

Subarktika 

 

 

 

 

 

 

 

Yevrosiyoning 

shimoliy 

chegarasigacha va 

Shimoliy 

Amerikaning  turli 

kenglikdagi  polosa 

bo’ylab cho’zilgan 

Tundra kuchsiz 

gleyli. 

 

Tundra gleyli 

chirindili 

 

 

Tundra gleyli  torfli 

 

 

Tundra gleyli 

podzollashgan 

 

 

 

 

 

2.6 mln. km

2 

Tundra-gleyli 

tuproqlarning 

genezisida  nuqta 

paydo bo’lishi, 

shishish  va 

yoriqlar  paydo 

bo’lishi  kabi 

kriogen 

jarayonlar muhim 

rol 

o’ynaydi.Uning 

chirindi  miqdori 

o’rtacha 4-6%. 

 

3 

Muzloq- 

tayga 

 

 

 

 Mo’tadil 

 

 

 

O’rta va Shimoliy 

Sibirda,  Uzoq 

Sharqning  shimoliy 

qismida  tekislik  va 

tog’li  rayonlarida 

 

Muzloq-tayga 

gleyli 

 

 

Muzloq-tayga 

neogleyli 

 

 

Muzloq  sarg’ish 

Yer 

yuzasining 

5.34% ni 

tashkil  qiladi. 

(Taxminan 

27.2 

mln.km

2

) 

Ko`p yillik 

muzlik  va 

temperature 

rejimining  o`ziga 

xos xususiyatlari 

muzloq  taiga 

tuproqlari 

rivojlanishiga 

kata ta’sir 

qiladi.Muzloq 

tayga 

tuproqlarning 

genezisi  va 

ularning  xossalari 

va ishlab 

chiqarish 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

sifatlarining 

shakllanishida 

kriogenli 

hodisalarning 

ahamiyati 

katta.Chirindi 

miqdori  1-3%. 

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

Podzol 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

 

 

 

 

 

Asosan tayga moxli 

yoki  igna bargli 

o’rmonlar ostida 

tarqalgan. 

 

 

 

 

Gleyli  podzol 

 

Podzol 

 

 

Chimli  podzol 

 

 

 

 

 

132 mln. 

gektar 

 

 

 

 

 

Podzol 

tuproqlarning 

kelib  chiqishi 

podzollashish  va 

elyuvial- 

gleylashish 

jarayonlari 

bog’liq.Chirindi 

miqdori  1-4%. 

Uning tarkibida 

fulvokislota 

asosiy rol 

o`ynaydi. 

5 

Chimli 

podzol 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Mo’tadil 

 

 

 

 

 

 

Sharqiy Yevropa 

va G’arbiy Sibir 

tekisliklarining   

o’rmon zonasining 

janubida  tarqalgan. 

 

 

  Chimli  karbonatli 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

185 mln 

gektar 

 

 

Bu tuproq podzol 

va chimli 

jarayonlarning 

birgalikdagi 

ta’siri natijasida 

ya’ni o’tsimon 

o’simliklari 

bo’lgan o’rmon 

ostida yoki 

podzol 

jarayonning 

chimli  jarayon 

bilan  almashinuvi 

natijasida  paydo 

bo’ladi.Chirindi 

miqdori  2-4 %. 

Chimli-  gleyli 

 

 

 

 

 

 

 

    Chimli  litogen 

 

6 

Jigarrang 

 

 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

G’arbiy va 

Markaziy 

Yevropani,Ameri- 

kaning  sharqiy 

qirg’oqlarini  va 

Sharqiy 

Osiyo,Uzoq 

Sharqni qamrab 

oladi. 

 

Ishqorsizlangan 

jigarrang  tuproq 

 

 

 

 

 

 

 

45 mln 

gektar 

 

 

Ushbu tuproqlar 

asosan nam, 

mo’tadil  iqlimli 

bo’lgan 

hududlarda  tarkib 

topgan bo’lib, 

chirindi  miqdori 

8-9% ni tashkil 

qiladi. 

  

Tipik  jigarrang 

tuproq 

 

  

 

Karbonatli 

jigarrang  tuproq 

7 

Qora 

 

 

 

  Mo’tadil 

 

Yevrosiyo va 

Shimoliy 

Amerikada 

 

Podzollashgan  qora 

tuproq 

 

 

 

260 mln. 

gektar 

Tuproq paydo 

qiluvchi  ona 

jinslar  asosan 

turli  mexanik 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

tarqalgan. 

Ishqorsizlangan 

qora tuproq 

Tipik  qora tuproq 

Oddiy qora tuproq 

Janubiy qora 

tuproq 

tarkibi  lyoss va 

lyossimon 

qumoqlardan 

iborat.Chirindi 

miqdori  10-12 %. 

8 

Kashtan 

 

 

 

 

Mo’tadil 

Moldova  va 

Ukarainaning 

janubi,Qora  dengiz, 

Azov dengiz 

qirg’oqlari,G’arbiy 

Sibir 

janubida,AQShning 

g’arbida uchraydi. 

 

To’q tusli  kashtan 

 

 

 

 

  

107.4 mln 

gektar 

 

Kashtan tuproqlar 

dashtlarning 

quruq iqlimi 

sharoitida 

o’sadigan o’t 

o’simliklari 

ta’sirida hosil 

bo’ladi.Chirindi 

miqdori  2-5%. 

Oddiy kashtan 

 

 

Och tusli kashtan 

9 

Chalacho’l 

qo’ng’ir 

 

 

 

 

 

Subtropik 

 

Kaspiy va Orol 

dengizlarining 

shimoliy 

qirg’oqlari  bo’ylab 

va Qozog’isyon 

past tog’larining 

janubiy  qismida 

tarqalgan 

 

Tipik  qo’ng’ir  tusli 

 

 

 

 

 

34 mln 

gektar 

 

Chalacho’llarning 

qo’ng’ir  tusli 

tuproqlari 

efemerlar va 

efemeroidlar  

ancha aralashgan 

tipchoq-shuvoqli 

o’simliklar   

assosiasiyasi 

ostida 

rivojlanadi.Chirin

di miqdori  1-2,5 

%. 

 

Och tusli 

 

Qo’ng’ir tusli 

 

 

Gipsi  bo’lmagan 

qo’ng’ir  tusli 

 

 

10 

Qo’ng’ir 

o’rmon 

 

 

 

 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

 

 

 

 

Kavkaz, Qrim, 

Karpat, Sixote Alin 

Tipik  o’rmon 

qo’ng’ir  tusli 

tuproq 

 

 

 

 

 

 

 

20 mln 

gektar 

 

 

 

Tuproq hosil 

qiluvchi  ona 

jinslari  ko’pincha 

ellyuvial-

delyuvial  va 

alyuvial 

yotqiziqlardan 

iborat.Chirindi 

miqdori  5-10%5 

Podzollashgan- 

o’rmon qo’ng’ir 

tusli 

 

 

Gleyli  o’rmon 

qo’ng’ir  tusli 

 

Podzollashgan 

o’rmon qo’ng’ir 

tusli  tuproq 

11  Qizil  sariq 

ferralit 

 

 

 

 

Ekvatorial 

 

Amazonka va 

Kongo daryo 

havzalarida 

,Janubiy 

Osiyo,Indoneziya, 

Janubiy Amerika 

va Afrikada 

 

 

Alletik 

 

 

 

 

 

750 mln 

gektar 

Qadimgi  kristal 

qalqonlarda,qadi

mgi sirtlarning 

saqlanib  qolgan 

hujayrali 

qatlamlarda 

shakllangan. 

Bu tuproq turi 

asosan issiq va 

nam sharoitda 

shakllanadi.Chiri

ndi miqdori  4-

 

Ferralit 

 

 

Alferritik(ferritik) 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

10%. 

12 

Qizil 

ferralit 

 

 

 

 

 

 Ekvatorial 

 

Braziliya, 

Gviana,Boliviya, 

Venesuella,Sharqiy 

Paragvay,Markaziy 

Amerika,Mali, 

Gviana,  Serra-

Leone,Avstraliya 

 

 

Tipik 

(podzollashmagan) 

 

 

Janubiy 

Amerikada-

2,23 mln  km

2 

Afrikada-

1,43 mln  km

2 

Yevrosiyoda-

957,8  ming 

km

2

 

Avstraliya va 

Okeaniyada-

62,5 ming 

km

2

 

Bu tuproqlarning 

genezisi  qizil-

sariq ferralit 

tuproqlarga yaqin 

turadi,  ular 

ikkinchi  darajali 

zonanintashkil 

etuvchi periferik 

qismida 

joylashgan. 

Chirindi  miqdori 

4-6%. 

Podzollashgan 

13 

Qizil  va 

qizil 

qo’ng’ir 

 

 

 

   Tropik 

 

 

Afrikda Shimoliy 

Kalaxari, Sahroi 

Kabirning  janubi, 

Avstraliya 

 

 

 

 

_ 

Afrikada-

3,123  mln 

km

2 

Yevrosiyoda-

11.615 mln 

km

2 

Avstraliyada-

1.935 mln 

km

2 

 

Bu tuproqlar 

quruq mavsumi 

6-7 oy bo’lgan 

mintaqalarda 

hosil 

bo’ladi.Chirindi 

miqdori  1.2-2 %. 

14 

Qora va 

kulrang 

 

 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

 

 

Rossiyaning 

Yevropa qismida, 

Sharqiy Sibirda, 

Shimoliy 

Kavkaz,Janubiy 

Ural 

 

Och kulrang 

o’rmon 

 

 

 

Yer yuzaning 

taxminan 1.8 

% ni ushbu 

tuproqlar 

egalaydi. 

Taxminan 

9.18 mln  km

2 

Bu tuproq 

genezisi  mayda 

bargli 

o’rmonlarda,  loy 

balchiqli 

maydonlarda 

asosan yumshoq, 

karbonatli, 

karbonatsiz, 

janubiy  tog’ 

tizmalarida  hosil 

bo’ladi.Chirindi 

miqdori  1.5-5 %. 

 

   O’rmon kulrang 

 

 

 

To’q kulrang 

o’rmon 

15 

Tog’ 

o’tloq 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

 

Alp,Kavkaz,  Oltoy, 

Sayanlarning 

baland joylarida 

uchraydi. 

Supalb o’tloqlari 

 

 

 

 

 

 

 

Yer 

yuzasining 

0.31 % ni 

ushbu tuproq 

turi tashkil 

qiladi 

(Taxminan 

1.5 mln  km

2

) 

 

 

 

Bu tuproqlar 

asosan turli xil 

ona jinslarda  alp 

va subalp tipidagi 

o’tloqlar  ostida 

ko’p miqdordagi 

yog’ingarchilik 

sharoitida  hosil 

bo’ladi.Chirindi 

miqdori  8-12%. 

 

   Alp o’tloqlari 

 

 

 

 

 

 

            Nival 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

Dunyoda  taralgan  tuproqlar 

 

Arktika  tuproqlari

 

 

16 

 

 

 

Baland 

tog’ 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

Bu tuproq asosan  

ko’pchilik 

tog’larning  eng 

baland qismida 

uchrashi mumkin 

 

 

 

_ 

Yer 

yuzasining 

1.98 % 

qismini 

ushbu tuproq 

turi 

egallaydi. 

(Taxminan 

10 mln  km

2

) 

 

Bu tuproq asosan 

alp, subalp 

mezofil  van am 

o’tloqlar  ostida 

rivojlanadi.Chirin

di miqdori  eng 

yuqori  20 % 

17 

Vulqon 

 

 

 

 

Mo’tadil 

 

 

 

Kamchatka 

yarimoroli  va Kuril 

orollarida 

 

 

 

             

             _ 

Yer 

yuzasining 

1.02% ni 

ushbu tuproq 

turi tashkil 

etadi. 

(Taxminan 

5.2 mln  km

2

) 

Ular asosan o’tli 

tosh-qayin 

o’rmonlar ostida, 

turli  xil 

qalinlikdagi  va 

tarkibi 

bo’shashgan 

vulqon  qatlamli 

cho’kmalarda 

paydo 

bo’ladi.Chirindi 

miqdori  3-10 %. 

18 

Alluvial 

Subtropik 

 

Amazonka,Sariq, 

Ganga,Missisipi, 

Brahmaputra, 

Amudaryo,Nil 

 

 

_ 

 

 

        _ 

 

Suv yoki havo 

oqimi  bilan  olib 

boriladigan  qattiq 

zarralar natijasida 

paydo bo’ladi. 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

Tundra  tuproqlari 

 

 

 

Tundra  torfli  tuproqlari 

 

 

 

 

 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

 

Tundra  gleyli  tuproqlari 

 

 

 

Podzol tuproqlari 

 

 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

Qora tuproqlar 

 

 

Jigarrang  tuproqlar 

 

 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

Kashtan tuproqlar 

 

 

Qizil  ferralit  tuproqlar 

 

 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

Qizil  va qizil  qo`ng’ir  tuproqlar 

 

 

Botqoq tuproqlar 

 

 

 

ABDULLAYEVA  DILDORA SHUKURULLO QIZI 

 

Tog’ o`tloq  tuproqlar 

 

 

Alluvial   tuproqlar