Abdushukurov Muzaffar "Jahon adabiyoti" 2-seminar mashg‘uloti

Abdushukurov Muzaffar

"Jahon adabiyoti" 2-seminar mashg‘uloti

1. E. Xeminguey ijodida inson irodasi kuchining tasvirlanishi ("Alvido qurol" va " Chol va dengiz" asarlari misolida).

Ernest Xemingueyni eng sevimli adiblarimdan biri deb hisoblayman. Deyarli barcha kitoblarini o‘qib chiqqanman desam adashmayman. Bular ichida eng yengil o‘qiladigan va shu bilan birga o‘zida juda katta yukni ko‘targan asar, shubhasiz, “Chol va dengiz”dir. Yozuvchiga Nobel mukofotini ham aynan shu asar olib kelgan. Bolaligimda bu kitob ta’sirida hattoki do‘stlarim bilan yog‘och sol yasaganman, kanalda oqib, o‘zimni asar qahramoni sifatida tasavvur qilganman. Baliq oviga borsam, hamisha yodimga kelardi, qaytib kelib esa o‘zimga yoqqan eng ta’sirli dialoglar qismini qayta-qayta o‘qirdim.

Amerika yozuvchisi va jurnalisti Ernest Miller Xeminguey umri davomida yettita roman, sakkizta hikoyalar to’plamlarini yozgan va nashrdan chiqargan. Uning o’limidan so’ng adibning uchta romani, to’rtta hikoyalar to’plami va uchta avtobiografik asarlari chop etilgan.

Yozuvchi 1899-yil, 21-iyulda Ilinoys shtatida dunyoga kelgan. Uning otasi Klarens Edmonds Xeminguey fizik, onasi Greys Hol-Xeminguey esa musiqachi bo’lgan.

Xeminguey 1951-yili o’zining eng mashxur asarlaridan biri “Chol va dengiz” qissasi ustida ishlashni boshlaydi. Asar 1952-yilda nashr etiladi. Asarda hayot qiyinchiliklari va taqdir adolatsizliklariga qarshi faqatgina o’zining qaysarligi va matonatiga suyangan holda qarshi chiqishga majbur bo’lgan yolg’iz keksa baliqchi haqida hikoya qilinadi. “Chol va dengiz” oyning eng yaxshi kitobi deb tan olinadi va 1952-yilning mayida Pulitser mukofoti bilan taqdirlanadi. Ushbu asarni Xeminguey: “…umrim davomida yozishim mumkin bo’lgan ehg yaxshi asar” deb ta’riflagan.

Xemingueyning uslubi nima uchun juda ko‘p sharhlovchilar uning romanini fantastika emas, afsona sifatida ko‘rishini tushuntirishga yordam beradi.

Quyidagi jumlada qirq sonining qo‘llanilishi esa qisqa romandagi ko‘plab diniy alomatlarning birinchisidir. Qirq kun – Iso Masih sahroda Shaytonni yengishi uchun ajratilgan vaqt. “Qirq kundan keyin Manolinning ota-onasi ‘chol hozir aniq Salao, bu omadsizlikning eng yomon shakli’ deb qaror qildi”.

Bu jumla roman mavzularidan birini – o‘zgarmas taqdirga qarshi qahramonona kurashni ifoda etadi. Aslida birinchi xatboshidagi barcha so‘zlarda Santyagoning muvaffaqiyatsizligi aniq ko‘rinib turibdi. Masalan, “deyarli har kuni cholning dengizdan quruq qaytayotganligini ko‘rib bola ich-ichidan ezilar edi”. Yanada kuchliroq: “Dag‘al matodan to‘qilgan yelkan yamalaverib, olaquroq bo‘lib ketgan, o‘rog‘liq holda yaksoni chiqqan polkning bayrog‘iga o‘xshardi…” Ustoz va shogird o‘rtasidagi munosabatlarning aniq iyerarxiyasiga qaramay, Santyago uning bola bilan tengligini ta’kidlaydi. Santyagoda bolani o‘rgatish uchun ozgina narsa borligini namoyish qilib, bu tenglik ikki do‘stning muqarrar ajralishini anglatadi va, bundan tashqari, bu bolani oqsoqoldan nima o‘rganishi haqida emas, balki keksa odamning hayotdan noyob saboqlarni o‘rganishi haqida hikoya bo‘ladi.

Kutilmagan tenglikning shunga o‘xshash turi, Xeminguey quruqlikda marlin va akulalar bilan ishlashning turli usullarini tasvirlab berganida paydo bo‘ladi. Garchi bu Santyago, marlin va akula o‘rtasidagi jangni namoyish qilsa-da, u ishtirokchilarga mos keladi. Dengiz janglariga qaramay, marlin va akulalar qirg‘in qilinadi va odamlar ulardan quruqlikda foydalanadilar; ularning dushmanliklari faqatgina dengizda aktual xolos, sohilda esa bu hech narsani anglatmaydi. Santyago va Manolin misolida bo‘lgani kabi, ushbu uyg‘unlik romanda tabiatning uyg‘unligi, katta fojiada qahramonning o‘z qurboniga yordam beradigan birlik singari tematik tashvishni namoyish etadi.

Xemingueyning asarlari inson va tabiat, kurash va qahramonlik, axloqiy kuch va yolg‘izlik, yo‘qotish va muvaffaqiyatsizlikning buyukligi bilan bog‘liq. “Chol va dengiz” ehtimol yozuvchining bu mavzular cho‘qqisidagi eng yuqori nuqtasidir. Shuning uchun ham biz har birimiz o‘zimizni uning asarlarida topa olamiz. Asarda markaziy mavzu mag‘lubiyat bo‘lsa-da, u muvaffaqiyatsiz bo‘lishini his qilganiga qaramay, oxirigacha kurashishni davom ettiradi. Bu esa, o‘z navbatida, insonga yanada ulug‘vorlik bag‘ishlaydi.

Boshqa tomondan, baliq ovi cholning baliq tutish qobiliyatiga ega ekanini o‘ziga isbotlash uchun ramziy ma’noga ega, garchi u qari bo‘lsa ham, yosh yigitning kuchiga ega bo‘lmasa ham, u hanuzgacha qari donishmand ayyorligi va tajribasiga ega edi.

Ernest Xemingueyni uzoq-uzoqlarga tanitgan «Alvido, qurol» (1929) asari bo‘ldi.

Bu davrda faqat Amerika adabiyotidagina emas, jahon adabiyotida roman janrida ijod qilish biroz susaygan edi. Tadqiqotchilar buning sababini Birinchi Jahon urushi bilan bog‘laydilar. Hattoki, hazillashib, «xayolparast yozuvchilar jang sirlarini o‘rganaman deb urushga ketib qolgan edi», deyishadi.

«Alvido, qurol» romani bilan bir davrda yaratilgan romanlarda ko‘plab Amerika yoshlarining urushda ko‘rsatgan qahramonligi, tirik qolganlarning o‘zyurtiga shon-sharaf bilan qaytib kelish voqeasi tasvir￾langan edi. Ernest Xeminguey romanida esa, urushning mohiyati nimada, kimga kerak bu mudhish urush, degan muammo ko‘tariladi. Millionlab o‘g‘lonlaming behuda o‘lib ketishiga kim aybdor? Nima uchun urusha￾yapmiz, degan fikr ilgari suriladi. Shuning uchun ham bu roman Amerika jam oatchiligida katta shov-shuvga ega bo‘ldi. Bir guruh tanqidchilar adibga tosh otishdan ham qaytmaydi. Ammo o‘quvchi shunday ruhdagi romanni kutib turgandek, adibni gullarga o‘raydi.