Abiotikalıq faktorlar Biotikalıq h’a’m antropogen faktorlar. Biosfera h’aqqında tusinik

Fotoperiodizm.: Tu’rli geografiyalıq zonalarda jaqtılıq ku’ninin’ uzınlıg’ı tu’rlishe yamasa aytıw mu’mkin ku’n menen tu’nnin’ almasıwı xarakteri bir qıylı emes, biraq ıg’al h’a’m suwıq klimatlı zonalarda jaz ayları ku’n uzın h’a’m qısqarıwına iykemlesiwi kelip shıg’adı.

O’simliklerdin’ ku’nnin’ uzın yamasa qısqarıwına mu’na’sibeti fotoperiodizm delinedi. Basqasha aytqanda, o’simlikler generativ rawajlanıwının’, yag’nıy gu’llewinin’ jaqtılandırg’anlıq mu’ddetine baylanıslıg’ı fotoperiodizm delinedi. Bul 1920 jılda Amerikalı ilimpazlar V.Garner h’a’m Allard ta’repinen ashılg’an. Olardın’ baqlawı boyınsha temeki o’simligi ıssıxanada ba’h’a’rde h’a’m gu’zde gu’llegen, biraq ashıq jayda gu’llemegen, bug’an sebep ku’nnin’ uzınlıg’ı. Issıh’anada ku’ndi jasalma qısqarttırıw jolı menen temeki o’simligi gu’llegen. Baqlawlardın’ ko’rsetiwinshe, o’simlikler belgili da’rejede jaqtılıq h’a’m qurg’aqlıq fazaların o’tkizgenen keyin gu’llew h’a’m tuxım baylawg’a o’tedi. Fotoperiodikalıq reaktsiya belgilerine qarap o’simlikler 3 toparg’a bo’linedi:

1. Qısqa ku’n o’simlikleri: bul o’simliklerdin’ gu’llew fazasına o’tiw ushın sutkada 12 saat yamasa onnan azıraq jaqtılıq waqıtı kerek (kenap, temeki).

2. Uzın ku’n o’simlikleri: bulardın’ fazasında bir sutkada 12 saattan ko’birek waqıt kerek (bizdegi ko’p g’ana jabayı o’simlikler).

3. Fotoperiodlıq reaktsiyası boyınsha neytral o’simlikler.

Bul o’simlikler ushın ku’nnin’ uzınlıg’ı gu’llew fazasına o’tiwde parıq qılmaydı. Bul toparg’a pomidor, qaqı ot ta’rizli o’simlikler kiredi. Jaqtılıq spektrinin’ quramı ko’p ta’repten geografiyalıq h’alatqa baylanıslı boladı. Arqada jaqtılıq intensivligi ku’shsiz bolıp, biraq jarıtılıw uzaq dawam etedi, tiykarınan uzın tolqınnan ibarat bolg’an nurlardan tarqalıp tu’setug’ın jaqtılıq u’stemlik qıladı, qublada bolsa ku’n qısqa. Jaqtılıq intensivligi joqarı, qısqa tolqınlıg’ı jaqtılıq u’stemlik qıladı. Demek arqada o’simlikler uzın ku’n, qublada qısqa ku’n sharayatında o’sedi.

Ha’r bir tu’r ushın o’zinin’ fotoperiodikalıq yamasa jaqtılıq da’wiri xarakterli boladı: xrizantema ushın gu’llew fazasına o’tiwde sutkasına 14 saat 40 minut dawamında jaqtılıq kerek, eger 13 saat 50 minut dawamında qabıl qılınsa g’umshalar payda bolmaydı.

Fotoperiodikalıq reaktsiya belgili geografiyalıq ortalıqqa iykemlesiwi bolıwı menen birge o’simliklerdin’ jer ju’zinde tarqalıwında shegaralawshı faktor bolıpta esaplanadı. Belgili fotoperiodikalıq reaktsiyalı o’simlikler olarg’a durıs kelmeytug’ın jaqtılıq mug’darında o’se almaydı. Ku’nnin’ uzınlıg’ı arqadag’ı uzın ku’n o’simliklerinin’ qublada tarqalıwında; qubladag’ı qısqa ku’n o’simliklerdin’ bolsa arqag’a tarqalıwına kesent beredi. Neytral fotoperiodikalıq reaktsiyag’a iye bolg’an o’simlikler ken’ tarqalg’an bolıp, tropikalıq tog’aylardan tartıp arktikalıq rayonlarg’a deyin ushıraydı.

O’simliklerdin’ jaqtılıqqa iykemlesiwi, o’simlikler jasaytug’ın ortalıqtın’ jaqtılıq penen ta’miynleniwi ju’da’ h’a’r tu’rli, sebebi bizde biyik taw, sho’l da’shtlerdegi en’ jaqtılıqqa bay jaylardan tartıp, ju’da’ qaran’g’ı u’n’girler, suw astındag’ı ortalıqlar bar. Usı sebepli o’simliklerdin’ jaqtılıqqa iykemlesiwide tu’rlishe.

Geliofitlerdin’ ekologiyalıq optimumı-jaqtılıq ko’p bolg’an zonag’a tuwrı keledi. Stsiofitlerdiki bolsa jaqtılıq da’rejesi to’men bolg’an jaylarg’a tuwrı keledi.

O’simliklerde jaqtılıqqa iykemlesiwdi japıraq du’zilisinde ko’riw mu’mkin: jaqtılıqtı su’yetug’ın o’simliklerdin’ japıraqları jaqtılıqtan basqa ta’repke o’zgerip tursa, sayada o’setug’ın o’simliklerde japıraqlar quyash nurınan maksimum da’rejede paydalanatug’ın h’alatta turadı. Bunı qalın’ bolıp o’setug’ın tog’aylardın’ to’mengi yarusında o’setug’ın o’simlikler mısalında ko’riw mu’mkin. Olar japıraq ko’lemin terekler arasınan tu’setug’ın ku’shsiz jaqtılıqqa qaray qaratıp aladı.

Jaqtılıqtı su’yetug’ın o’simliklerde japıraqtın’ bet bo’legi nurdı qaytarıwg’a qolaylasqan, jıltıraq lak penen qaplag’anday;

Ma’selen magnoliya, lavr o’simlikleri sıyaqlı. Basqa o’simliklerde japıraqlar tu’ksheler menen qaplang’an, kserofit belgilerine iye boladı. Epidermisdegi kristallar nurdı qaytaradı.

Sayanı su’yiwshi o’simliklerde bunday iykemlesiwler bolmaydı.

Bularda kletka arasındag’ı boslıqlar u’lken awızshalar tek japırag’ının’ to’mengi bo’leginde jaylasqan boladı. V.N.Lyubimenko 600 tu’r o’simlikti u’yrenip usınday juwmaqqa kelgen: sayanı su’yetug’ın o’simliklerdin’ japırag’ında xlorofill mug’darı jaqtılıqtı su’yiwshi o’simliklerge qarag’anda ko’p, olardın’ ren’i toq jasıl boladı.

Belgili ekologiyalıq ortalıqta o’simliklerdin’ jasawı, fotosintez dawam etiwi h’a’m organikalıq zat payda qılıwı ushın o’simlikler jetkilikli da’rejede jaqtılıq nurın qabıl qılıwı kerek. Bunın’ ushın japıraqtın’ du’zilisi h’a’m o’simlikler toparının’ jaqtılıqqa iykemlesiw arxitektonikası u’lken a’h’miyetke iye.

Jaqtılıq nurlarına iykemlesiwi ushın o’simlik japırag’ının’ ishki du’zilisi, toqımaları h’a’m basqalar u’lken rol oynaydı. Bular jaqtılıq mug’darına qarap h’a’r qıylı jaylasadı. Belgili mug’darda jaqtılıqtı qabıl qılıw ushın japıraqlardın’ quyash nurına qaray jaylanıwı za’ru’r. Jaqtılıqqa beyimlesiw o’simliklerde japıraqlardın’ ko’p qabatlı jaylasıwı, yaruslap jaylasıwı. O’simliklerdin’ en’ joqarı bo’leginde japıraqlar vertikal formada jaylassa, ortarag’ında iyilin’kirep, en’ to’meninde bolsa gorizontal formada jaylasadı.

Haywanlar ushın quyash nurı jasıl o’simlikler sıyaqlı za’ru’r faktorlardan biri bolıp esaplanbasa da, olardın’ o’mirinde spektrdin’ jaqtılıq bo’legi za’ru’r rol oynaydı.

Jaqtılıqtı su’yiwshi h’aywanlarg’a-fotofiller, sayanı su’yiwshi h’aywanlarg’a bolsa fotofoblar dep ataladı. Ken’ jaqtılıq diapozonına iykemlesken h’aywanlar-evrifot, jaqtılıqqa iykemlesiw diapozonı tar bolg’an h’aywanlarg’a stenofotlar dep ataladı.