Abuzalova M

 Imkoniyat~voqelik. Mazkur kategoriya narsalar va hodisalarning 
vujudga kelishi va rivojlanishini aks ettiradi. Narsalar va hodisalar abadiy 
yoki o‘zgarmas emas. Tegishli shart-sharoit mavjud bo‘lgan taqdirdagina, 
biror narsa, voqelik paydo bo‘lib, reallikka aylanadi. Bu shart-
sharoitlarning yig‘indisi narsa yoki voqelikning vujudga kelish 
imkoniyatidir. Odatda taraqqiyot jarayonida birgina imkoniyat emas, balki 
bir qancha imkoniyatlar maydonga keladi. Ammo bu imkoniyatlar doirasi 
cheksiz emas. Masalan, maktabni, litsey yoki kollejni tamomlab 
chiqayotgan yigit-qiz oldida istalgan oliy o‘quv yurtiga hujjat topshirish 
imkoniyati paydo bo‘ladi. Bunday sharoitda bitiruvchi o‘z imkoniyati, 
ya’ni tayyorgarlik saviyasi, qobiliyati, zehniga qarab imkoniyatlardan 
birinigina voqelantira oladi. Ba’zan voqelantirilayotgan imkoniyat 
noto‘g‘ri tanlangan bo‘lishi ham mumkin. Til, uning birliklari imkoniyat 
sifatida mavjud bo‘lib, nutq ana shu imkoniyatning voqelanishidir. Hech 
qachon imkoniyat (til) bir paytning o‘zida (nutqda) to‘laligicha 
voqelanmaydi. Masalan, [idish] leksemasini eslaganimizda u bilan 
bog‘lana oladigan [chinni], [sirli], [billur], [shisha], [plastmassa], [sopol], 
[katta], [kichik], [toza], [yog‘li], [teshik], [siniq], [yapaloq]…; [yasamoq], 
[sindirmoq], [olib kelmoq], [olib ketmoq], [sotmoq], [sotib olmoq], 
[yuvmoq], [ko‘rmoq], [keltirmoq], [yangilamoq], [chegalamoq]…. kabi 
o‘nlab leksemalar, [-ga], [-ni], [-ning], [-dan], [-da], [-lar] kabi morfemalar 
[idish] leksemasi bilan birga voqelana oladigan til imkoniyatlari sifatida 

---

27 
tayyor bo‘ladi. Nutqda esa nutq sharoiti, nutq taqozosiga ko‘ra 
(so‘zlovchining saviyasi, yoshi, kasb-kori, nutq momenti, o‘rni va h.) 
ulardan biri yoki bir nechtasigina voqelana oladi, xolos. 
Sabab~oqibat. Narsa va hodisalar o‘rtasidagi umumiy zaruriy aloqani 
ifodalovchi tushunchalar bo‘lib, mazkur falsafiy kategoriya voqelikning 
barcha jabhalarida ro‘y beradi. Istalgan sohadagi yangilanishning ro‘y 
berishi, yangi o‘ziga xos narsa, voqea-hodisa, tushunchaning paydo 
bo‘lishi sabab~oqibat xarakteriga ega. Bir hodisa hayotda ikkinchi hodisani 
keltirib chiqarar ekan, birinchisi sabab, ikkinchisi oqibatdir. Masalan, 
farzandning sababchisi ota-ona. Farzand ota-onadan ilgari dunyoga kelishi 
mumkin emas, ya’ni ota-ona shu farzandning vujudga kelishidagi zaruriy 
shart hisoblanadi. Sabablar turli ko‘rinish, shakl va holatlarda namoyon 
bo‘lishi mumkin. Falsafa tarixida narsa va hodisalar o‘zaro sababiy 
bog‘lanishda deb biluvchilar deterministlar, buni inkor etuvchilar 
indeterministlar deb ataladi. Sababning asosiy va asosiy bo‘lmagan, tashqi 
va ichki, obyektiv va subyektiv shakllari bor. Sabab oqibatni vujudga 
keltirganidek, oqibat ham sababga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sabab va 
oqibat kategoriyalari aloqadorligi bo‘yicha Aristotel, Forobiy, Ibn 
Sinolarning maxsus asarlari bor.
Sabab zaruriy, umumiy xarakterga ega kategoriya hisoblanadi. Uni 
bahonadan farqlash zarur. 
Til bizning ongimizda imkoniyat, umumiylik, munosabatlar, belgilar 
sistemasi sifatida mavjud. U nutq orqali yuzaga chiqadi, nutqda muayyan 
moddiy shaklga, ko‘rinishga ega bo‘ladi. Til qonuniyatlari dialektik 
qonuniyatlar asosida tadqiq etiladi. Biroq bu qonuniyatlarning har biri o‘z 
alohida tizimiga ega bo‘lib, ular aynan bir xil hodisa emas. Keyingi 
mavzularda bu xususda batafsil mulohaza yuritamiz.