Abuzalova M

An’anaviy (formal) tilshunosllikning shakllanishi va rivojlanish davri 
1940-1980-yillarga to‘g‘ri keladi. Rasmiy amalda bo‘lishi esa 1940-
yillardan toki 1990-yillarga qadar davom etdi. Mazkur yo‘nalish 
tadqiqotlarida til va nutq farqlanmadi, to‘g‘rirog‘i, faqat nutqiy bosqich 
hodisalari tahlilga tortildi, tasnif etildi, qoidalashtirildi. (Shu o‘rinda nutqiy 
bosqich hodisalari ilk bora juda keng miqyosda an’anaviy tilshunoslikda 
tahlilga 
tortilganligini 
alohida 
e’tirof 
etish 
joiz.) 
An’anaviy 
tilshunoslikning shakllanishi va rivojlanishi sho‘ro tuzumi davriga to‘g‘ri 
keldiki, sho‘ro mafkurasi (ijtimoiy hayotning barcha jabhalari kabi) 
mazkur ilmiy jarayonga ham ta’sir o‘tkazmay qolmadi. Oqibatda, o‘zbek 
tili qurilishining ilmiy talqini rus tili ilmiy talqiniga yaqinlashib ketdi; 
grammatika baynalmilal bo‘ldi. Ilmiy talqinlarda ham, yo‘nalishlar 
bo‘yicha ta’lim tizimida ham Moskva hamma uchun umumiy va majburiy 
namunaviy dasturlar chiqarar, milliy respublikalar shu namunaviy 
dasturlardan chetga chiqishlari mumkin emas edi.
Masalan, ona tili bo‘yicha darsliklarni Sergey Barxudarov 
yetakchiligida 1938-yilda rus tilshunosligida o‘sha davrda ommalashgan 
formal tahlil usuli asosida tuzilgan va rus
maktablariga mo‘ljallangan 
«Учебник русского языка» namunasida yaratish tavsiya etildi. Natijada, 
milliy tillar qurilishi S.Barxudarov rahbarligida tuzilgan mana shu 

---

9 
darslikda rus tili qurilishi qanday berilgan bo‘lsa, shunday talqin etildi. 
Chunki istagan bir tilda boshqa bir tilda ifodalangan mazmun bemalol 
berilishi, boshqa til birliklari (so‘zlar-u qo‘shimchalari) vositasida bayon 
etilishi mumkin. Shu asosda yaratigan talqinlarda qator g‘alizliklar, bir-
birini rad etuvchi talqinlar yuzaga keldi. Ba’zi misollarni aytib o‘tamiz: 
1) o‘zbek tilida «shu yerda» nutqiy hosilasi «shu shaharda», «shu 
maktabda» … kabi minglab boshqa hosilalar singari tuzilishi jihatidan