Achilova sayyora abdumannonovnaning "organik birikmalarning kislotaliligi va asosliligi nazariyalari. Qattik va yumshoq kislota va asoslar"

3.Qattik va yumshoq kislota va asoslar
Ma’lum bo‘lishicha, рК
а
qiymat kislota va asoslarning kimyoviy xossalarini 
to‘liq ifodala olmaydi. 
A-sinf. Al
3+
> Mg
2+
> Na
+
… kationlar metallmaslarga nicbatan quyidagi 
qatorda moyillik namoyon qiladi: F > O > N > >Cl > Br >I > S.
Б-синф. Ag
+
> Cd
2+
> Au
3+
> Sn
4+
… kationlar esa metallmaslarga nisbatan 
yuqoridagi qatorda teskari qatorda moyillik ko‘rsatadi: S > I > Br > Cl > N > O 
> F.
A-sinfida barqaror birikmalar qutblanuvchanligi kam bo‘lgan elektromanfiyli
katta bo‘lgan metallmaslar bilan hosil bo‘ladi. 
B-sinfida esa aksincha, qarorli birikmalar elektromanfiyligi kichik, ammo
qutblanuvchinligi katta bo‘lgan metallmaslar bilan hosil bo‘ladi. 
A-sinfidagi kislota va asoslar «qattiq», 
B-sinfidagi kislota va asoslar esa «yumshoq» kislota va asoslar deb ataladi.

---

Qoida.
Qattiq kislota bilan qattiq asos o‘rtasidagi reaksiya qattiq kislota bilan
yumshoq asos o‘rtasidagi reaksiyaga nisbatan tezroq ketadi yoki qulay
muvozanat hosil bo‘lishiga olib keladi. 
Masalan, F
3
CI birikmasi (CF
3
+
-qattiq kislota, I
-
-yumshoq asos) CF
4
birikmasi
(CF
3
+
- qattiq kislota, F
-
-qattiq asos) nisbatan qarorsiz birikmadir. 
Yoki CH
3
F (CH
3
+
- yumshoq kislota, F
-
-yumshoq asos CH
3
I (CH
3
+
- qattiq kislota, 
I
-
- юмшоқ asos) birikmasiga qaraganda beqarorroq moddadir.
CH
4
, (CH
3
)
4
C kabi birikmalar ayniqsa qarorli birikmalardir.
Agar anion (asos) erituvchi (suv, spirtlar, karbon kislotalar) protoni bilan
vodorod bog‘ hosil qilsa, uning qattiqligi kamayadi.
Shuning uchun xajmi kichik bo‘lgan anionlar F
-
, Cl
-
spirt eritmalarida
dimetilsulfoksid eritmasidagiga nisbatan asosliligi kam bo‘ladi, chunki ular
qattiq kislota H
+
bilan ta’sirlashadi.

---

Agar anion (asos) erituvchi (suv, spirtlar, karbon kislotalar) protoni bilan
vodorod bog‘ hosil qilsa, uning qattiqligi kamayadi.
Shuning uchun xajmi kichik bo‘lgan anionlar F
-
, Cl
-
spirt eritmalarida
dimetilsulfoksid eritmasidagiga nisbatan asosliligi kam bo‘ladi, chunki ular
qattiq kislota H
+
bilan ta’sirlashadi.
Yumshoq kislota va asoslar to‘g‘risidagi tasavvurlardan foydalanib ko‘pgina
kimyoviy hodisalarni kamida sifat jihatdan tushuntirish mumkin. 
Masalan, fenolyat-metall bikimasini alkillashda (alkilgalogenidlar bilan) 
yumshoq-qattiq kislota-asos nazariyasidan foydalanish mumkin. 
Kislota (alkil kationi, qisman musbat zaryadlangan uglerod) qancha yumshoq
bo‘lsa u yumshoq markaz (S-atomi) ga, qancha qattiq bo‘lsa qattiq anion (o-
reaksion markaz) ga birikadi. 
Yenolyatlardan (masalan, atsetosirka efiri misolida) alkillash yo‘nalishini ham
shunday tushuntirish mumkin.

---

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT