Adabiy asarlarda maxsus leksik qatlamlar. Dialektizm. Xalq shevalarining badiiy qahramon nutqidagi ahamiyati

Adabiy asarlarda maxsus leksik qatlamlar. Dialektizm. Xalq shevalarining badiiy qahramon nutqidagi ahamiyati


Dialektizmlar milliy tilning ajralmas qismi sifatida badiiy asarlarda ham o`z o`rniga ega. Dialektlardan o`z o`rnida va unumli foydalanish yozuvchi mahoratida dalolatdir. Murod Muhammad Do`st asarlarida dialektizmlardan keng foydalangan. Negaki uning qahramonlari oddiy odamlar.
Dialekt so`zlar keng o`quvchi uchun mo`ljallangan yozma matnlarda ishlatilganda badiiy asar tilida alohida rol o`ynaydigan dialektizmlarga aylanadi. Muallif asarida ular mahalliy xususiyatlarni, shuningdek , ekzotizmlarni qayta yaratadilar va tarixiylik kabi voqelikni real tasvirlash vositalaridan biriga aylanadi. Dialektizmlar muallif nutqidan ko`ra dialoglarda ko`proq qo`llaniladi.Bundan tashqari, ko`lami bir yoki bir nechta hududda chegaralangan so`zlardan foydalanish zaruriyat va badiiy maqsadga ko`ra belgilanishi kerak. Badiiy adabiyotda shevaga oid fonetik, leksik va morfologik xususiyatlarning aks etishi dialektizmlar deyiladi. Bunda shevadagi qaysi qatlamning aks etishiga qarab dialektizmlar ham fonetik dialektizmlar, morfologik dialektizmlar, leksik dialektizmlar kabi turlarga bo`linadi.
Yozuvchilar qahramonlarini o‘zlari yashaydigan hudud va muhitdan ayirmagan holda, hayotdagidek ishonarli va jonli tasvirlash ehtiyojidan kelib chiqib shevaga xos so‘zlarni ishlatadilar. Sheva so‘zlari mahalliy kolorit, hududiy mansublikni o‘zida aniq aks ettirish bilan birga «badiiy nutqda muayyan estetik funksiyani bajaradi. Biroq dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi me'yori, qanday ishlatilishi va ayni paytda qanday dialektizmlarning qo‘llanishi bilan bog‘liqdir.» Tilshunoslikka oid adabiyotlarda shevaga xos birliklarning fonetik, leksik va grammatik dialektizmlar sifatida tasnif qilinganligini kuzatish mumkin. Fonetik dialektizmlar asosan, tovushlarni o‘zgartirib qo‘llash, tovush orttirilishi, tovush tushishi va tovushlarni qavatlab qo‘llash ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Masalan: 1.Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning tegrasida jugari uqalab o‘tirardilar.(Cho‘lpon) 2.Toshkanniyam olibdimi-a? 3.Obro‘y bor-da, obro‘y! Leksik dialektizmlar aynan so‘z qo‘llash bilan bog‘liq sheva varniantlaridir. Masalan: 1.Kampir shotining yon yog‘ochini silab o‘ynar, Enaxon og‘zidan olgan saqichini ezib «soqqa» yasar...(Cho‘lpon) 2.Jiyaningiz qishloqdan zig‘ir moy olib keldi. Shuni chuchityapman. (T.Murod). Muayyan sheva tarqalgan hududda yashovchi kishilarning o‘zlariga xos bo‘lgan urf-odatlarining nomlari etnografik dialektizmlar deb yuritiladi. Bunday so‘zlar tasvirning realligini ta'minlaydi: U eshikdan kirar - kirmas to‘y to‘qqizini xotiniga uzatib: - Qizing qani? - deya so‘radi.(Cho‘lpon)
Shevaga xoslik iboralarda ham mavjud bo‘lib badiiy matn qahramonlarining ma'lum bir hududga mansubligini va voqyea-hodisalar bo‘lib o‘tayotgan o‘rinni ta'kidlashga xizmat qiladi. Masalan, Tog‘ay Murod asarlarida Surxondaryo shevasiga xos frazeologizmlar ko‘p qo‘llanilgan: Eson xizmatkorni bolasi Botir qo‘shchi tumandan aynib keldi. Xolilatib-xolilatib oyoq ildi. Men ovoz qo‘yib chiriq berdim. Seni yo‘qlab chiriq berdim.
Grammatik dialektizmlarning ham morfologik va sintaktik deb ataluvchi ichki guruhlari mavjudligini qayd etish mumkin. Masalan: Qurvonbibi bu haqiqatni o‘zi o‘z ko‘nglida necha marta takrorlagan bo‘lsaykin. Bilamiz, taqsir, yangi uylangan odamdi gapga tutib bo‘lmaydi.
Biror dialektizmning adabiy tilga ko‘chishini boshqa bir hodisadan - dialektizmning badiiy asarda ishlatilishidan farqlash kerak. Badiiy asarda ishlatilgan har bir leksema adabiy tilga qabul qilingan deb qaralmaydi. Biroq, dialektizmlar badiiy adabiyotda tasviriy vosita sifatida ataylab qo‘llaniladi. Jumladan: S.Ayniyning “Sudxo‘rning o‘limi” asaridagi kallapo‘sh (do‘ppi), xishova (chopiq), yovon(dala), kunjak(burchak), rafcha(tokcha) kabilar personaj nutqini individuallashtirish uchun shappush, gulqand kabi so‘zlar esa mahalliy sheva yaratish uchun xizmat qilgan. Shu kabi asarda sheva so‘zlaridan foydalanish asarga o‘sha muhit vaziyatini to‘laqonli ochib berish imkoniyatini beradi.

“Mehrobdan chayon” romanida shevaga xos so’zlarning qo’llanishi

Abdulla Qodiriy katta so’z san’atkori va ustasi, xalq jonli tilini yaxshi bilgan va undan mohirona foydalana olgan, o’z asarlariga singdirgan buyuk allomadir. Uning har bir romanida xalqchillik, o’zbek tilining nozik jilvalari o’z aksini topgan.Shu jumladan “Mehrobdan chayon” romanida ham xalqona so’zlarning go’zal namunalarini ko’rishimiz mumkin.Uning qaysi asarini o’qimang har satri va har varag’ida shevaga xos so’zlar – dialektizmlarga duch kelasiz. (“Dialektizm” so’zi grekcha bo’lib, badiiy asarda stilistik maqsadlarda, asarda ishtirok etgan personajlar nutqini tavsiflash, maxalliy koloritni ko’tarish uchun jonli xalq tilidan kiritilgan so’zlardir).
Abdulla Qodiriy ham o’z asarlarida qahramonlarning xarakterli xususiyatlarini to’laqonli ochish maqsadida “erlik” so’zlar sheva xususiyatlarini personajlarning o’z tili bilan gapirtiradi: -Mamatqul-chi, domla pochchalarning so’ziga yaxshi quloq solib tig’nab olgan kishi, bemalol jannatga kirib ketavuradi-da.... Sen ham ularning so’zini tig’nab olasanmi?
Yozuvchining mahorati shundaki, yirik asarlarida asosiy qahramonlar – Otabek, Kumushbibi, Anvar, Ra’no turli joylardan bo’lib, ikki shevaning vakillaridir. Bulardan tashqari saroy xizmatkorlari, saroy atrofidagi kishilar ham turli shevaga mansub kishilardir. Asarni o’qigan kitobxon o’zini shaharma-shahar, qishloqma-qishloq kezib qahramonlar orasida o’zini his etadi: -Sen bilan men bo’lsak, qattiq nonni ham eya beramiz; jazzasi(chorasi demoqchi) choyga bo’ktirishda.(“Mehrobdan chayon”.78-bet) –Dehqon Mahdumning hurmatiga o’rnidan turib, qo’l qovushtiradi: - O’n uch tanob erimiz bor edi, taqsir. Chamasi yong’ish bo’g’onda (yanglish, xato bo’lgan demoqchi), o’ttiz uch tanobga haq sog’onlar(solganlar). Men shunga arza (ariza demoqchi) yozdirayma, ...deb(-mi affiksi ko’p o’rinlarda –ma shaklida qo’llangan va bu bilan o’sha davr xalq jonli tilini ifodalagan). (“Mehrobdan chayon”.128-bet)
Ko’rinadiki, “Mehrobdan chayon” romani personajlarining ko’pchilik qismi Qo’qon atrofida yashovchi o’zbek-qipchoq shevalari vakillaridir. Lekin hozirgi shahar shevalariga xos dialektizmlar qardosh qirg’iz, tojik tiliga xos so’zlar, fonetik, morfologik va leksik elementlar ham o’z o’rni va me’yorida qo’llangan. Faktlarga murojaat qilamiz: