Afrigʻiylar

Afrigʻiylar – Xorazmda 4-10-asrlarda hukmronlik qilgan xorazmshohlar sulolasi. Asoschisi – Afrigʻ. 995-yil Afrigʻiylarning soʻnggi vakili Abu Abdulloh Muhammad raqibi Urganch amiri Maʼmun ibn Muhammad tomonidan asir olinib oʻldirilgan. Xorazm Urganch hokimiyati ostiga birlashgan. Maʼmun qadimgi xorazmshoh unvonini qabul qilgan.Milodiy 305-yilda Xorazmshoh Afrig‘ o‘z qarorgohini Xorazmning qadimgi Kat shahriga ko‘chiradi. Kat qayta tiklanib, shoh o‘ziga yangi saroy qurdiradi. 305-yildan boshlab, Xorazmning afrig‘iy shohlari kumush tangalar zarb etganlar. Tangalarining oldi tarafiga shoh surati, orqasiga esa suvoriy surati tushirilgan. Kumush tangalarning zarb etilishi mamlakatning ichki va tashqi savdo munosabatlarini mustahkamlagan. Hukmdorlar “Xorazmshoh’ unvoniga sazovor bo‘lishgan. “Xorazmshohlar” unvonini dastlab “siyovushlar sulolasi” tomonidan qabul qilingan. III asrda Xorazm hududida bir nechta mayda hokimliklar mavjud bo‘lgan. Tuproqqal’adan qo‘lida burgut qo‘ndirilgan tojdor hukmdor yoki Anqaqal’a yaqinidan esa qo‘lida lochin tutgan tojdor kishi tasviri tushirilgan tanganing topilishi, shubhasiz, hukmronlik ramzidan dalolat beradi. Xorazmda sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik, chor- vachilik va savdo-sotiq, ilm-fan, san’at, xususan, haykaltaroshlik yuqori darajada rivoj topgan. Xorazm xioniylar, kidariylar, eftallar hamda Turk xoqonligi davrida ham o‘zining siyosiy mustaqilligini saqlab qoladi. Xorazm Vizantiya va turklar bilan diplomatik aloqalar olib borgan.
Afrig’dan keyingi Xorazmshohlardan 22 tasini nomi ma’lum: Ofring, Bug’ra (Bag’za), Shoxassax, Askajamux, Saxr, Sabriy, Askajavar, Saxxasak, Shovushafar, Turkash ota, Abdulloh, Mansur, Iroq, Muhammad, Ahmad, Abu Abdulloh Muhammad. Beruniyning ta’kidlashicha, xorazmliklar tarix olishda eronliklarga ergashib, Kayxusravning (Xorazm) shohlari deb ataluvchi naslidan bo’lgan bir podshoh davrining boshlanishidan tarix oldilar. Nihoyat, Kayxusrav naslidan Afrig’ podsholigi boshlandi. Xorazmliklar Afrig’ va uning avlodi podshohlaridan tarix oldilar.
Afrig’iylar sulolasi vakillari (Milodiy 305-995 y.)
1. Afrig’
2. Bag’ra
3. Saxxasan
4. Azhajamuq
5. Azkajavar I
6. Saxr I
7. Tovush
8. Xamgari
9. Bo’zgar
10. Arsamux
11. Saxr II
12. Sabri
13. Azkajavar II
14. Azhajamuq II
15. Shovshafar
16. Turksabosa
17. Abdulloh
18. Mansur ibn Abdulloh
19. Iroq ibn Mansur
20. Muhammad
21. Ahmad ibn Iroq
22. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad

АФРИҒИЙЛАР МАДАНИЯТИ - Хоразмдаги 4—8-а.ларга оид маданият, африғийлар сулоласи номи б-н боғлиқ. Аф.м.га оид ёдгорликлар 1937—40 й.ларда Хоразм археология-этнография экспедицияси томонидан ўрганилган. Аф.м. шаклланишида қўшни кўчманчи қабилалар муҳим роль ўйнаган. Бу даврда антик ҳунармандчилик маркази — қад. шаҳарлар инқирозга учраб, сиёсий, www.ziyouz.com кутубхонаси 795 иқтисодий ва маданий ҳаёт қишлоқда, мулкдорларнинг қўрғони ва қасрлари атрофида жонланган. Бургут қалъа воҳасида олиб борилган қазишмалар вақтида сертармоқ суғориш канали ва ариқлар, далаларнинг режали жойлашуви аниқланган. Катта-кичик турар жойлар тўп-тўп жойлашган, катта ер эгаларининг қасрлари каналлар бошида бўлиб, улар сув тақсимотини назорат қилиб турганлар. Хоразмда бу давр истеҳкомлари асосан пахсадан тўртбурчак тархда қурилган, девори буржлар б-н мустаҳкамланган, давра ёки тўртбурчак тарҳли (сўнгги мудофаа минораси) бўлган. Йирик қалъалар (Якка Порсон, Қум қалъа, Уй қалъа, Тешик қальа) мудофаа истеҳкомларига эга бўлган. Энг йирик истеҳком — Бургут қалъа (майдони 6 га дан ошиқ) атрофида шаҳар вужудга кела бошлаган. Турар жойлар дахлиз, асосий ва ёрдамчи хўжалик хоналаридан иборат бўлган. Иморатларнинг тарҳи, қиёфаси аҳолининг ижтимоий мавқеига боғлиқ бўлганлиги аниқланди. Харобалардан мис тангалар, жез, қўлда ва чархда ясалган сопол идишлар (хум, кўзача) синиқлари, безак буюмлари, темирдан ясалган деҳқончилик ва ҳунармандчилик қуроллари (кетмон, ўроқ, пичоқ ва б.), шойи, ип, жун газлама парчалари, уч пар-ракли темир пайконлар, ханжарлар, ёрғучоқлар, тегирмон тошлари, ёзма ёдгорликлар топилган. Марҳумларни остодон (сопол тобут)ларда кўмиш расм бўлган. Тарихий манбаларда 8-а.га оид Кат, Ҳазорасп, Урганч ш. эслатиб ўтилган. Ад.:Толстов С. П., По древним дельтам Окса и Яксарта, М., 1962; Неразик Е. Е., Сельские поселения афригидского Хорезма, М., 1966; Неразик Е. Е., Сельское жилище в Хорезме (I—XIV вв.), Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции, т. IX, М., 1976.